Тугъанты Сафары фырт Махарбег (райгуырдис 1881 азы Дур-Дуры — амардис 1952 азы) уыдис ирон нывгæнæг, публицист, фольклорон уацмыстæ æмбырдгæнæг æмæ иртасæг, педагог æмæ этнограф; Ирыстоны адæмон нывгæнæг, Гуырдзыстоны аивæдты сгуыхт архайæг. 

Махарбеджы курдиат алкæм дæр йæхи равдыста тыхджын æмæ алывæрсыгæй. 

Йæ фыд Сафар уыдис Ирыстоны фыццаг ахуыргонд ботаник, агроном, каст фæцис Бонны университет. Ахуыры азты йæ зæрдæмæ хæстæг айста социал-демократон идеалтæ, архайдта йæхи фæллойæ цæрынмæ. Тугъанты уæздан мыггаг уымæй, кæй зæгъын æй хъæуы, разы нæ уыдысты, кусæг адæммæ хæлар цæстæй кæй кастис, уый йын нæ барстой. Сафары нал бафæндыди семæ иу цары бын цæрын (патриархалон бинонты сæргъы уыцы рæстæджы лæууыдис йæ фыды æфсымæр, Аслæнбег паддзахы æфсады инæлар, йæ кармæ гæсгæ уæдмæ службæйæ суæгъд ис). 

Махарбеджы фыд Дур-Дуры балхæдта къаннæг (дыууæуатон) хæдзар. Суинаг нывгæнæг райгуырдис ам. Йæ мад Санаты Гацыры чызг Асиат, йæ рæстæгмæ гæсгæ райста хорз ахуырдзинад. Санаты æфсымæртæ, Гацыр æмæ Дзантемыр, Ирыстоны зындгонд сты куыд рухстауджытæ, адæмон сфæлдыстады фыццаг æмбырдгæнджытæ. 

Махарбег райдианы ахуыр кодта Кизеры пансионы, фæстæдæр реалон училищейы (каст æй фæцис 1898 азы). Суанг уæд фæбæрæг ис йæ зæрдæргъæвддзинад ныв кæнынмæ. Иу рæстæджы Алыккаты Аннæмæ, Хетæгкаты Къостайы хорз зонгæмæ, бахатыди, цæмæй йын уый йæ фыццаг фæлварæнтæ Къостамæ равдиса. Алцы дæр йæхицæй аразгæ у, нырау æнувыдæй йæ нысанмæ куы тырна, уæд дзы нывгæнæг æнæмæнг рауайдзæни, зæгъгæ, Аннæ лæппуйæн Къостайы ныхæстæ куы рафæзмыдта, уæд ын стыр ныфсы хос фесты. Фæлæ йæ ныййарджытæм сæ фырты фæлтæрæнтæ хи ирхæфсынау кастысты. Æмæ йæ 1900 азы Бетъырбухмæ афæндараст кодтой, цæмæй фæлварæнтæ радта Хæххон институтмæ. Лæппу конкурсы нæ ацыди (геометрийæ «цыппар» кæй райста, уымæ гæсгæ), фæлæ сæхимæ нал аздæхти. Сфæнд кодта Къостайау уый дæр Аивæдты академимæ бацæуын. Уый тыххæй уал иу аз сахуыр кодта нывгæнæг Гольдблаты цæттæгæнæн скъолайы æмæ 1901 азы ссис Аивæдты академийы студент. 

Йе сфæлдыстадон фыццаг къахдзæфтæ акодта хъуыстгонд Репины æрмадзы, курдиатджын педагогтæ Чистяков, Мясоедов, Саввинский æмæ иннæты разамындæй. Фæлæ Махарбеджы фæндыди фылдæр базонын. Уыйадыл 1903 азы ацыди Мюнхенмæ, нывгæнæг Антон Ашбейы скъоламæ. Мюнхен уыди ног аивады авангарды центр. 

Фæсарæнты Махарбегæн фадат фæци Берлины, Мюнхены, Венæйы аивæдты музейтæ бабæрæг кæнын. Æрыгон нывгæнæджы зыд цæстæнгас зылди Тицианы, Рембрандты, Делакруайы æрмдзæфы бæрджытыл, «касти» сын сæ дæсныйады сусæгдзинæдтæ. Иртасджытæ куыд зæгъынц, афтæмæй Махарбег йæхи нæ атигъ кодта уæды рæстæджы аивады агурæнтыл: йæ уацмысты рахатæн ис модернизмы æууæлтæ. Фæлæ йе сфæлдыстады апп алкæд дæр уыди национ тематикæ, ирондзинад. 

1907 азы Махарбег сыздæхтис йæ фыдызæхмæ. Дзæуджыхъæуы байгом кодта аивадон студи, уыди дæсны ахуыргæнæг æмæ æмрæстæджы — æнувыд ахуыргæнинаг: йæ адæмы культурæ, фольклор, этнографи æмæ археологи хуыздæр базоныны нысанимæ йын Ирыстоны иу къуым æнæсгæрст нал баззадис. Кърандасæй ныв кодта хохаг рагон хæдзæрттæ: сæ орнаменты характерон нывæфтыдтимæ, цæджындзты сæртыл хъæдæйскъахт фыры здыхт сыкъатимæ æмæ æндæр ахæм декоративон хæйттимæ, ныв кодта мæсгуытæ æмæ зæппæдзтæ, кувæндæттæ, хæдзары дзаумæттæ, æмбырд кодта кадджытæ æмæ таурæгътæ йæ фидæны кæттæгтæ æмæ суанг иртасæн куыстытæн æвæджиауы æрмæг. Ацы экспедициты фæстæ 1911 азы мыхуыры фæзындысты йæ «Дигорон кадæнгитæ», 1929 азы та — уац «Кто такие нарты?», автор дзы нымайы, зæгъгæ, нарты эпос равзæрдис ирæттæм. 

Ирыстоны Советон хицауад куы æрфидар (1920 азы), уæд Махарбег ссис Терчы зылды аивадон-агитацион плакатты хайады сæргълæууæг (Теркавроста). Фыста цыргъ карикатурæтæ кулактæ, урсгвардионтæ, ног цардæн цæлхдуртæ чи аразы, уыдоны ныхмæ. 1924–1925 азты афтыди Бакумæ, уырдыгæй Туркменимæ, ахуыр кодта амы адæмты цард. Астæуккаг Азийысахартæ æмæ змисджын быдырты сæмбæлди цымыдисаг типажтыл, разагъды архитектурæйыл, базонгæ, нырмæ кæй никуы федта, ахæм æрдзон ахорæнтæ æмæ фæзындтимæ. Нывæста сæ йæ акварельтæ æмæ кърандасæй нывты 

Дзæуджыхъæумæ куы æрыздæхтис, уæд куыста Иры педагогон техникумы, уыдис аивадон къорды сæргълæууæг (1926–1930). 

1930-æм азы Махарбег æрцарди Цхинвалы, амы Бæстæзонæн музейы байгом кодта аивадон студи æмæ национ нывты галерей. Ноджы йæ сæйраг нывгæнæгæй æрбахуыдтой Хуссар Ирыстоны паддзахадон театрмæ. Уæд æххæстæй рабæрæг сты Махарбеджы удыхъæды сæрмагонд æууæлтæ: йæ диссаджы куыстхъомдзинад æмæ сфæлдыстадон æрхъуыды, йæ æвидигæ энтузиазм. Фыста декорацитæ æмæ сæ, йæ къухы цы хæрз хуымæтæг æмæ кадавар æрмæг уыдис, уымæй йæхæдæг тынг саив кодта; арæзта актерты уæлæдарæсы эскизтæ, суанг ма грим дæр уыдис йæ бæрны. Иу ныхасæй, стыр лæггæдты бацыди Хуссар Ирыстоны театрæн. 

1942 азæй фæстæмæ лæууыди Хуссар Ирыстоны наукон-иртасæг институты аивады хайады сæргъы, ныффыста бирæ иртасæн куыстытæ культурæ, фольклор æмæ аивады ахсджиаг фарстатыл. 

1952 азы, июны кæрон, Махарбег æвиппайды æррынчын æмæ 4 июлы йæ цардæй ахицæн ис. Бирæ сфæлдыстадон фæндтæ йын баззадис æххæстгæнинагæй. Йæ гуырахстджындæр уацмыс «Нарты куывд»-ыл дæр кæронмæ нал бакуыста. 

Нывтæ, анимации, хохæгтæ, чындзæхсæв. 

Тугъанты Махарбеджы нывтæм гæсгæ ист киноныв ирон æгъдæутты тыххæй 

https://www.youtube.com/channel/UCGl29qXPTJWdc76reo4QY4Q 

Ацы аз Тугъанты Махарбеджы номыл РХИ-йы нывгæнæн ахуыргæнæндоныл æххæст кæны 80 азы. Рæсугъд æмæ хуызджын фæндæгтыл ракодта ацы уагдон йæ ахуыргæнинæгты. Стыр курдиатджын æмæ фæлтæрд ахуыргæнджытæ фæкуыстой æмæ кусынц ныр дæр, 1937 азы йæ дуæрттæ уæрæх чи бакодта æмæ уæдæй абонмæ чи уæвынад кæны, уыцы бæрзонд аивады артдзæсты. 

Зындгонд æмæ номдзыд ирон нывгæнæг, публицист, драматург, этнограф æмæ ирон нацийы профессионалон кадрты хъомылгæнæг, Хетæгкаты Къостайы фæдон Тугъанты Махарбег стыр хайбавæрд бахаста нывгæнæн ахуыргæнæдоны хъуыддагмæ, æгæрон лæггад бакодта æгас Ирыстоны национ аивадæн дæр. Хъæздыг, зæхмулкджын æмæ уæздан бинонтæй рацæугæ, Тугъанты Махарбег йæхи аивадæн куынæ снывонд кодтаид, уæд ын абон йæ ном зонгæ дæр ничи кæнид — хъæздыг, уæздæттæй дæр цух нæ уыд Ирыстон. 

Æмæ кæд Тугъаны фырт уыцы диссаджы курдиат æрдзæй рахаста, уæддæр бирæ базыдта Петербурджы Аивæдты академийы ахуыргæнгæйæ профессортæ И. Е. Репин æмæ А. И. Куинджийы фæрцы. Академийы фæстæ Махарбег ацыд горæт Мюнхенмæ æмæ уым, Ашбейы скъолайы дыууæ азы дæргъы уæхскуæзæй æмæ æвæллайгæйæ фæкуыста ныв кæныны техникæйыл, æппæтварсонæй ахуыр кодта Европæйы адæмты аивад, музыкæ, литературæ. 

Дунейы æмвæзадыл нывгæнæг уæвгæйæ, Тугъанты Махарбег 1930 азы хуынд æрцыд Хуссар Ирыстонмæ. Банысан кæнын хъæуы уый, æмæ номдзыд нывгæнæг кæд Цæгат Ирыстоны Дур-Дуры хъæуы райгуырд (1881 аз), уæддæр йæ амæлæты бонмæ (1952 аз) фæцард Цхинвалы. Йæ сæйраг хæс уыд рæзгæ фæлтæры сахуыр кæнын ныв кæнын, ирон национ аивад бæрзонд æмвæзадмæ скæнын. Уыцы тырнынад æй сразæнгард кодта æмæ 1932 азы Цхивалы бакодта ныв кæныны студи сывæллæттæн. Уыцы студийы фыццаг зæрватыччытæ уыдысты: Плиты Афæхъо, Джиоты Бидзина, Глушков Василий. Фæстæдæр ахуыргæнинæгты нымæц бæрæг фæфылдæр: Мæргъиты Георги, Хаситы Инал, Цоциты Иван, Санахъоты Знауыр, Александр Тарасенко, Кокойты Уасил, Гасситы Отар, Санахъоты Борис, Санахъоты Сергей, Цхуырбаты Харитон, Карсанты Батрадз, Къæбысты Георги, Джиоты Лев, Тыбылты Иван, Гасситы Валикъо, Дыгъуызты Шаликъо, Бежанты Къоста. Номхуындæй сæ уымæн ранымадтам, æмæ фæстæдæр, 1937 азы Цхинвалы нывгæнæн ахуыргæнæндон куы байгом, уæд се ‘ппæт дæр ахуырмæ бацыдысты уырдæм. 

Тугъанты Махарбег йæ алы ахуыргæнинагмæ дæр каст хионы цæстæй, узæлыд сыл, цæстуарзонæй сын амыдта ацы дæсныйады сусæгдзинæдтæ, уæрæх сын кодта сæ зылдакаст. Фæстæдæр-иу се ‘ппæт дæр стыр ‘æхцон æмæ хъарм зæрдæйы æнкъарæнтимæ æрымысыдысты иу цау. Кæй зæгъын æй хъæуы, уæд мæ-гуыр рæстæджытæ уыд, бирæтæ æвæрæз уыдысты. Уый хорз зыдта фæлтæрд ахуыргæнæг. Цæмæй йæ ахуыргæнинæгтæ мацы фæхатыдаиккой æмæ къæмдзæстыг ма уыдаиккой се ‘мбæлтты ‘хсæн, уый тыххæй-иу сын бахæс кодта сныв кæнын, чи дзы цы хæдзары, цы хатæны цæры, уымæн йæ хуыз. Уымæ гæсгæ-иу сбæрæг кодта, йæ цардуагон уавæр кæмæн цы æмвæзадыл ис. Афтæмæй сын кодта материалон æххуыс, йæхæдæг-иу ацыд æмæ-иу йæхи мыздæй æрласта нывгæнæн æрмæджытæ. Бирæ йæ уарзтой ахуыргæнинæгтæ. Стыр цымыдисимæ-иу хъуыстой нæ Ирыстоны историйыл дзурæг лекцитæм, зындгонд нывгæн-джыты царды æмæ се сфæлдыстадон æнтыстыты тыххæй хабæрттæм. 

Стæй ныллæууыд 1941-1945 азты хæсты дуг. Бирæ хорз нывгæнджытæ нал æрæздæхт Стыр Фыдыбæстæйон хæсты фронттæй. Се ‘хсæн уыд уæлдай курдиатджындæр, Тугъанты Махарбеджы уарзондæр ахуыргæнинаг Цоциты И. (Вано). Стыр ныфс дзы æвæрдта номдзыд Тугъаны фырт, афтæ йæм каст, цыма йæ ахуыргæнинаг йæхицæй хуыздæр уыдзæн. 

Афтæ цыд рæстæг æмæ нывгæнæн ахуыргæнæндоны педколлектив хъæздыг кæнын райдыдта профессионалон нывгæнджытæй. Фыццæгтæ уыдысты Зассеты Алыксандр (Тбилисы Аивæдты академи), Санахъоты Барис (Суриковы номыл Мæскуыйы институт), Кокойты Уасил (Мæскуыйы уæлдæр ахуыргæнæндон), Дыгъуызты Георги (Тбилисы Аивæдты академи), Къæбысты Никъала (Тбилисы Аивæдты академи), Коцты Сослан (Тбилисы Аивæдты академи), ахуыргæнæндоны кадджын ветеран Турманты Димитр (Тбилисы Аивæдты академи). Цалынмæ пенсийы нæ ацыд, уæдмæ ацы ахуыргæнæндоны намысджынæй фæкуыста Тугъанты Махарбеджы фырт Тугъанты Енвер дæр. Уый студенттæн каст лекцитæ аивæдты историйæ. Аивæдты ахуыргæнæндоны стыр фæд ныууагътой ахæм курдиатджын ахуыргæнджытæ, куыд: Пæррæстаты В., Тедеты В., Плиты А., Джиоты А., Калоты Ф. Цæстуарзонæй куыстой ацы уагдоны студенттимæ бирæ азты, амыдтой сын, нывгæнæгæн æнæмæнг цы зонындзинæдтæ, цы фæлтæрддзинад у, аивады бæрзæндмæ схизынæнæн цы мадзæлттæй пайда хъæуы, æппæт уыдæттæ. Бæрзонд æмвæзадыл æвæрд уыд хъомыладон куыст дæр. 

1950-1960 азты Тугъанты Махарбеджы номыл нывгæнæн ахуыргæнæндонмæ ног уылæны хуызы æрбагуылф кодта нывгæнджыты æвзонг фæлтæр. Уыдонæй иу уыд Мæскуыйы уæлдæр ахуыргæнæндоны рауагъдон Хъотайты Григол, фæстæдæр нысангонд æрцыд йæ директорæй дæр. 

Уæды рæстæджы хицауады волютаристон политикæ æппæрццагæй бандæвта аивадыл дæр. Цæхгæр слæууыд фарст Цхинвалы нывгæнæн ахуыргæнæндон сæхгæныны сæраппонд. Уыцы æбуалгъ хъуыддагæн æруадзæн нæ уыд. Æгæрыстæмæй, Стыр Фыдыбæстæйон хæсты уæззау рæстæджыты дæр уæвынад кодта, ныр та, йæ сæхгæнынмæ æрхъавыдысты. Ацы уагдоны педколлектив, йæ сæргъ Хъотайты Григол, афтæмæй ныффыста фыстæг СЦКП ЦК-мæ, цыран равдыстой сæ тыхстдзинад уарзон ахуыргæнæндоны хъысмæты фæдыл. Педколлектив рахаста ахæм фæндон: цыфæнды ма уа, куыдфæнды ма рауайа, мызд сын куынæ фидой, уæддæр кæй кусдзысты раздæрау. Рæстдзинад фæуæлахиз æмæ нывгæнæн уагдон ныууагътой, дывæр тырнынадимæ йæ куыст дарддæр кодта. 

1960-1970 азтæ нымад сты ахуыр-гæнæндоны æппæты æрттивгæ азтыл. Уæд æй иттæг хорз бæрæггæнæнтимæ каст фесты Бедойты Ш., Гæбæраты Ф., Пономаренко Л., Сабанты С., Демин С., Кæсойты Л., Лолаты А., Чилæхсаты М., Гончаренко И. 18 рауагъдонæй Советон Цæдисы горæтты аивæдты уæлдæр ахуыргæнæндæтты сæ ахуыр адарддæр кодтой 16 адæймагæй. Тугъанты Махарбеджы номыл нывгæнæн ахуыргæнæндоны рауагъдонтæ кæддæриддæр хицæн кодтой сæ бæрзонд курдиатæй. Уый хорз зыдтой æндæр рæтты дæр. Æвзонг нывгæнджытæй йæ ахуыр Тбилисы чи адарддæр кодта, уыдонæй йæ бирæтæ абон дæр сæ зæрдыл дарынц: хатт-иу сæм афтæ дæр фæкаст, цыма се ‘мкъурсонтæ нæ, фæлæ ма сæм ахуыргæнджытæ дæр хæлæг кодтой, ныв кæныны хъуыддаджы сын æмбал нæ уыд. 

Æмæ кæд нывгæнæн ахуыргæнæндоны æнтыстджын куыст бахъыгдард æрцыд ивгъуыд æнусы 90-æм азты, уæддæр абон дарддæр дæр йæ куыст кæны, цæры йæхи сæрмагонд аивадон цардæй, ис ын йæхи традицитæ. Ам цæсгомджынæй архайынц ацы уагдоны ахуыргæнджытæ, цайдагъ кæнынц ахуыргæнинæгты бæрзонд аивадыл, цалдæр азы размæ сын сæхицæн куыд амыдтой, афтæ. Уыдонæй иу у Тедеты Рита. Æгæрон хъармдзинад æмæ æхцон-дзинадимæ уый æргом кæны йæ хъуыдытæ: «Мæ чысылæй фæстæмæ тынг уарзын ныв кæнын. Кæддæрты-иу ахъуыды кодтон дохтыры профессии равзарыныл дæр, фæлæ уæддæр равзæрстон нывгæнæджы дæсныйад æмæ мæ цард снывонд кодтон аивадæн. Нывгæнæг царды хуымæтæгдзинады дæр ссары цавæрдæр æнахуыр æмæ алæмæтон ахорæнтæ. Уый тыххæй та дын алцæмæ дæр хъуамæ уа сæрмагонд цæстæнгас. Æз ма кусын Аивæдты лицейы дæр. Стыр дис фæкæнын иу хъуыддагыл: ныв кæнынмæ рæвдз чи у, аивады тых зæрдæйæ чи æнкъары, уыцы сывæллæттæн сæ миддуне ирддæр æмæ хъæздыгдæр у, сæ уагахаст дæр бынтон æндæр у. Мæнмæ гæсгæ нывгæнæг æвзæрдзинад, æнæуаг ми йæ сæрмæ никуы схæсдзæн. Бирæ нывгæнджытимæ дæн зонгæ æндæр горæттæй, хорз скъола рацыдысты, фæлæ уæддæр нæхи рауагъдонты æрмдзæф, стиль, æгæрыстæмæй, хуымæтæджы хахх дæр (худы) никæйы нывимæ хæццæ кæны. Уымæй мах стæм сæрыстыр. Уымæн æмæ нын уыцы сæрмагонд хиæдтæ баззадысты Тугъанты Махарбегæй. Хъуамæ сын аргъ кæнæм кæддæриддæр. Уæд нæ бæрзонд аивад нымад уыдзæн нацийы хъæздыгдзинадыл, — зæгъы Тедеты Рита. 

Арфæйаг æмæ æнтыстджын уæд дарддæр дæр, Тугъанты Махарбег 80 азы размæ аивады фидар бындур цæмæн æрæвæрдта, уыцы нывгæнæн ахуыргæнæндон, йæ ахуыргæнинæгтæ сæ курдиатæй цы рухс кæной ахуыргæнджыты зæрдæтæ, рауагъдонтæ та намысджынæй даргъ-уæрæх цы цæуой сæ царды фæндæгтыл æмæ стыр пайда цы хæссой Ирыстонæн, сæ радтæг адæмæн. 

Коцты А. 

Источник: https://south-ossetia.info/baerzond-aivady-daesnyty-kuyrdadz/ 

Публикации / Газет "Хурзæрин" / Новости.2017 аз 

Тугъанты Махарбеджы иллюстрацитæ Нарты кадджытæм фенæн ис журнал "Дарьял"-ы сайты: 

http://biblio.darial-online.ru/text/Tuganov_M/index_os.shtml