Цардæй сау хонхи арфи урух лæгæти уæйуг æ уосæ Ахсани хæццæ. Зæнæг син не ‘сæнтæсти. Дардта авд егари æма еу сайтан. Дунетæй ардæмæ дæр адæми знаг адтæй, адæм ке нæ уарзта, уоæ бæрæггæнæн ба дардта сайтан (сайтан дуйнетæй ардæмæ дæр нимад цудæй знагбæл). 

Уæйугæн ка батухæ кодтайдæ, уæхæн цæрæгой нæ адтæй, фал уæддæр æ цæрæнтæмæ бацæуæнтæ æнæбæрцæ федар искодта.  

Уой асæбæл æнамонд адтæй æма сирд фехсæ, ниййæвгæрдæ, уотæ нæ кодта. Гъæуама сирд æ егæртти хæццæ рагæлстайдæ айнæгæй, ниппурхæнтæ уидæ, берæ ку фæгъгъезæмарæ кæнидæ, уæдта 'й бахуæридæ. 

Цæргæ хуæнхти федари кодта, фал будури еу къуар гъæуемæн æлдареуæг кодта. 

Анзмæ æртæ хатти мæгур адæми мулкæй æ зæрдæмæ ци фæццæуидæ фонсæй дæр æма тиллæгæй дæр, уони син сæхе рæгътæбæл исхæссун кæнидæ æ цæрæн бунатмæ. Сæ уæргутæ ку исресиуонцæ, уæд сæ рауадзидæ сæхемæ, фал син сæ хуæрзхуздæртæй ба æртæ лæги е 'хсаргардбæл æрцæвидæ ма зæгъидæ: 

– Ме 'хсагард лæги тогæй ку не 'сæрдон, уæд изгæ кæнуй. Еу рæстæги фæсте ба сæ айнæгæй егæрттæн рагæлдзидæ. 

–Мæ куйтæ, лæги фид æрæгæмæ ку хуæронцæ, уæд сæ зæнги хъанз исусуй, 

Уæйугæн мæлæт на 'дтæй æма æностæй ардæмæ дæр адæми тог цъирдта, мадта æндæр куд адтайдæ? Адæм бæргæ мæстгун кодтонцæ, фал ин неке бон неци адтæй. 

* * * 

Берæ рæстæгути фæсте Даредзантæмæ фæззиндтæй æртæ æнсувæри. Тухегæнæг син тухæ кæнун нæ фæразта. Еу бон кæстæр дзоруй æнсувæртæмæ: 

– Мæ бон нæбал æй адæми тухсгмæ кæсун, ести бакæну гъæуй аци тогцъирæн. 

Хестæр загъта:  

– Дзорæ дæ унаффæ. 

– Еу сæрæй æртæ хъаурæгундæр æнцæ æма бафæндæ кæнæн. Æнæ бунати ка рахæлæф кæна, е уайтагъд æ сæр фесафуй. К 

Берæ бæнтти фæббарстонцæ сæ лæгигъæдтæ, уæдта ин æ риндзæбæл искъахтонцæ арф уæрмæ, æ сæр ин æмæбæрæг нимбарзтонцæ.  

Æ гъæумæ цæуни рæстæг ку æрхъæрттæй, уæд риндзи фæрстæмæ баримахстонцæ.  

Хестæр фæрсуй æнсувæрти: 

– Кай зонуй, нæ бон ин ку неци исуа, уæд куд кæндзинан?  

Кæстæр загъта: 

– Мæгур е æй æма хъазауат искæнуни размæ тæппод ка разиннуй, æхе ка банимæхсуй, æносидæр мæлæтæй ка тæрсуй. 

– Мах уомæн ку неци бакæнæн, уæд адæми сæрбæл æносон уазал цирти исхусдзинан кадгинæй, уæдта ескæд нæ тог агорæг зиндзæнæй, мах рæдуд ин зундæн исбæздзæй. 

* * * 

Тогцъир гъæумæ ку ранæхстæр уидæ, уæд нискъотт кæнидæ, е 'скъоттæй бæлæстæ ратасæ-батасæ байдайиуонцæ, гъæуи хæдзæртта ниллиу-лиу кæниуонцæ. 

Еу сæумæ хор æ сурх тунтæй хуæнхтæ ку барохс кодта, сæумон æртæх ку райсустæй, уæд арвбæл мегътæ куддæр хæлхъой æзмæлд искодтонцæ. Уотæ рæхги знаги скъотт фæццудæй. 

Æнсувæртæ сæхе рарæвдзæ кодтонцæ, сæ нисангонд бунæтти цæттæй æрбадтанцæ. Ци ма рацудайдæ, кай зонуй, уæдта тогцъири тьупп уæрми фæццудæй. Уайтагад ибæл уæрмæмæ никкаддтонцæ сагъæдахъти фæттæ, фал си еунæг дæр æ цари нæ бахизтай. Уæйуг цурд рамбурд кодта фæттæ уæрми фæрсти сæ никъкъуæрдта æма уонæбæл фæууæлбилæ æй. 

Æнсунвæртæ сæ сæрмæ раледзун не 'рхастонцæ, знаг сæбæл фæхъхъæбæрдæр æй, се 'фцæкъуаттæй сæ гъæумæ æрхаста, адæми цори сæ æхсаргардбæл æрцавта æма загъта: 

– Мæнæн æносмæ цард лæвæрд æй, мæн нихмæ ка хуæца, етæ уодзæнцæ мæнæ атæ конд. 

Æнсувæрти мугкаг адæми цори ниццуппæрæн хæйттæ кодта. Тог къанæуттæи уадæй. Еу сувæллони 'ма си зæронд уосæ æ думæгкаги буни ранимахста. 

Уæйуг загъта: 

– Угъ-угъ, æрцардтæн! Ме 'хсаргард лæги тогæй бафсастæй æма нæбал ниййизгæ уодзæнæй. 

Еци мæгурдзийнадæмæ хори бон кæсун нæбал адтæй æма æхе мегъти буни бакодта, думгæ исиста æма стонг берæгъти ниуд кодта. 

Нæ имæ разиндтæй тæрегъæддзийнадæ æма иннæ хæтти куд, уотæ бабæй æ хъалон райста фулдæрæй. 

Цудæнцæ рæстæгутæ, æнзта кæрæдзей æййивтонцæ, мадта куд гъæуама адтайдæ. 

Уæйуг мæгур æфхуæрд адæми хорхбæл хуæст нæ уагъта. 

Цæйбæрцæ рæстæгутæ рацудайдæ, кай зонуй, уæдта бабæй хъалон есуни рæстæг æрхъæрттæй. 

Адæм бафæндæ кодтонцæ: 

– Не знагæн хъаурæй неци бакæндзинан æма бавзарæн лигъзæй ракорун. 

Равзурстонцæ гъæуи дзуаппгиндæр лæг Алани. 

Еу бон ба гъæуи хæдзæрттæ низмалдæнцæ æнамонди скъоттæй. 

Рæстæг æрбанкъардта, бæлæстæбæл цъеутæ, сæ базуртæ æруадзгæй, æнкъард бадт кодтонцæ, уотемæй уæйуг гъæуи февзурстæй æ дууæ егарей хæццæ. Кæстæртæ ин æ размæ рахастонцæ æгъдау: фуси мард, кæрдзинтæ. Аланæн æ къохи сау бæгæний хъалац, уотемæй дзоруй: 

– О! Не 'зæди хай, нæ хъазар æлдар. Хуцауæй корæгау ди корæн, – нæ сувæллæнттæ хæссун нæ бон нæбал æй æма нин нæ хъалон фæмминкъийдæр кæнæ, уæдта нин нæ зæрдтагон ниуазæн райсæ. 

Фæрсмæ мæстгун каст бакодта Аланмæ, уæдта кьахæй хъалац хæрдмæ никъкъуæрдта, фуси мард æхсаргарди фиййæй егæрттæмæ багæлста. Алани дууæ цæфемæн цуппар хъуæли фæккодта æма дзоруй: 

– Кæдмæ уæ ахур кæндзæнæн! Мæ нихмæ ка лæууа, уой тогæй æфсаддзæнæн ме 'хсаргард. 

Куд алкæддæр, æ хъалон райста æнæхатирæй æма рандæ 'й: 

Аланæн байзадæй уосæ æма нæуæг игурд кизгæ Арган.  

Цудæнцæ бæнттæ, цудæнцæ мæйтæ æма æнзтæ. Адæмбæл хор неци 'рдæгæй бал кастæй, исфæлхæттæй сæбæл сæ Хуцауи хай дæр, байзадæнцæ дуйнемæ уацайрагæй. 

Дуйней цалх æ зилдæй зилдæй, уалдзæги раййевидæ зумæг, æнкъард рæстæги-идзулд, уотемæй афæнттæ цудæнцæ. 

Даредзанти байзайæгкаг дæр æма Арган дæр хецæнтæй ирæзтæнцæ. 

* * * 

Арганбæл дæс æнзи ку рацудæй, уæд ибæл æ дессаги рæсугъд бæрæг кæнун райдæдта. Еу бон сæмæ сæ мади 'рвадæ иуазæггади æрбацудæй æма кизгæмæ кæсун нæ фæразта. 

Иуазæг хуæрæмæ дзоруй: 

– Мæ хуæрифурт хори къæрттау æрттевуй, тæрсун ин цæстудæй. Уæдæй фæстæмæ мадæ æ сувæлони адæми уиндуги нæбал уагъта. 

Арганæн хуæрзæригонæй рабæрæг æнцæ æ рæсугъадзийнадæ æма æ федар зунд, куд фæззæгъунцæ: галгъæдæ уæсийнæбæл бæрæг æй, уоййау. 

Еу бон æ мадæн загъта: 

– Нæ гъæуи ке нæ фæсмардæуа, уæхæн нæлгоймаги дæрдгун хъæппæлтæ мин исмадзал кæнæ. 

– Тог мæбæл ку ниууардта! Ци бабæй дæ зæрди æрифтудæй? 

– Мæ хъазар ниййерæг, ме 'ргъудидзийнадæй боз уодзæнæ. 

Еу бон мадæ рандæ 'й изол гъæумæ æма ракурдта æртæ фæлусти æма сæхемæ æрбахъæрттæй. Арган ин æ размæ хуæруйнаг æрбайвардта, – айсонгкæй судæй нæ рамардтæ, зæгъгæ. 

Кизгæ хъæппæлтæ аз хъури бунæй нæбал есуй, 

– Мæ зæрдæ, мæ еунæг хори хай, – ма мæбæл баримæхсæ аци хъæппæли гъудтаг. 

– Мæ мадæ, дæу знаг бафхуардта, дæ лæги дин æгадæ мард ракодта, берæ бæнтги дæ губун фæййаурстай, сау фæддардтай, мæнæн дæ сæр ниттухтай æма дин дæ къох дæ берæ фурттæ нæ фæррæуæгдæр кæндзæнæнцæ. Абонæй фæстæмæ дæуæн дæ кизгæ, Сослани æндури сæрти рагæпп кодта æма лæхъуæн фестадæй. 

Мæнæн нæ Радтæг Устур Хуцау равардта ке некæдма фæууиидæй, уæхæн рæсугъддзийнадæ, мæнæн адæми æхсæнмæ цæуæн нæбал ес. Байгъосæ мæ фæндæмæ. Бацо æма бафæрсæ гъæуи хестæртæй æртæ лæгей: «Еу мæгур, хуæздæргъæуагæ биццеу нæмæ æрæфтудæй æма 'й æрбауадзон, æви нæ, кæд мин уæддæр сог ласидæ?», зæгъгæ. 

Мадæ уотæ бакодта. 

Хестæртæ æмцъухæй загътонцæ: 

– Хуцаугин лæги миуæ кæнис, мæгури губун бафсадун мæрдти дæр дзенет æй, е дæр дин еститæ косдзæиæй, аразæ 'й уæдта. 

Дуккаг бон Арган еу минкъий баз æ рахес суйнæбæл ниббаста, биццеуи хъæппæлтæ искодта, æ цæсгом æвзалуйæй гъæлай хузæн ниххурста æма къулух-къулухæй рацудæй синхи биццеутæмæ, сæ хæццæ дзурдта гулæвзагæй. 

Биццгутæ 'й нæ бауарзтонцæ æма 'й сæ хæццæ гъазунмæ нæ истонцæ. 

Биццеутæ гъазиуонцæ, е ба кæронæй мæгур бадт кодта. 

Еу бон кæми адтæй, уоми еу зæронд лæг исцудæй æма биццеутæн фæххилæ кодта: 

– Не 'гас дæр Хуцауи исконд адæм ан, ке ци хезуй, уой неке зонуй, аци мæгури цæмæн гъолон кæнетæ? 

Цæйбæрцæ рацудайдæ, уæдта Арган дæр лæхъуæни асæ иссæй. 

Еу бон гъæдæй галтæбæл раласта фадгæ соги уæрдун. Ка ибæл; рамбæлидæ, етæ сæ сæртæ ниттелиуонцæ, – Алани æфсийнæ æдули нæ, фал æцæг лæг байуазæг кодта. 

Цæйбæрцæ рæстæг рацудайдæ, кай зонуй, уæдта æрхъæрттæй, фæззæг – хуасгæрдæнтæ. 

Рагон дзамани алкæддæр седзæргæс силгоймагæн зеу кæрдидæ е 'гуæрдæн. 

Еу бон синхи лæгтæ рамбурд æнцæ зеууон хуасæ кæрдунмæ. Æдули дæр балæдæрун кодта кæрдунæй ке фæндадтæй, уой. 

Райстонцæ æй зеууæнттæ будурмæ еу нецæййаг цæвæги хæццæ. Æрлæудтæнцæ уесбæл, æдулий æрсагътонцæ фæстаг æма ин бафæдзахстонцæ: 

– Хæлæф ма ракæнæ, сабургай лæмбунæг кæрдæ, уесбун ма ниууадзæ. 

Лæхъуæн бавналдта кæрдунмæ æма еугурей дæр уесæй рахезун кодта кæронмæ æрцудæй фиццаг. Хуасдзаутæ кæрæдземæ бакастæнцæ, фал дзорун неци фæразунцæ сæ фур десæй. 

Нæуæгæй æрлæудтæниæ æма бабæй уотæ рауадæй. Хестæр загъта: 

– Аци хатт ба лæхъуæн фиццаг æрлæууæд. 

Кæстæр æ уес ннхъхъæртун кодта, уæдта фездахтæй æма сæ нæуæгæй æрæййафта. Уотемæй изæрмæ фæккустонцæ. Изæрæй æфсийнæ зеууæнтти хуарз фæххинста æма игъæлдзæгæй рандæ 'нцæ. 

Æхсæвæ раст бони хузæн рохс адтæй. Мæйæ адтæй æ тæккæ цалхбæл. Арвбæл еу мегъи цъопп нæ зиндтæй. Игуæрдæнæн ма е 'рдæг байзадæй æнæкарст æма æй æхсæвæ-бонмæ «æдули» рахъан кодта æма æфсийнæн (мадæн) балæдæрун кодта: 

– Сæумæ зеууæнттæ кæрдунмæ æрæмбурд уодзæнæнцæ æма син хуарз сехуар искæнæ, уæдта сæ сæхемæ рарветæ. Игуæрдæн карст ке æй, уой балæдæрун кæнæ. 

Уотæ бакодта силгоймаг. Хестæр нæ баууæндтæй æма кæстæри фервиста игуæрдæнмæ. 

Уайтагъд фездахтæй æма загъта: 

– Хъæбæр æмбаргæ æфснайд карст æй. 

– Кай никкарста æхсæвигон?  

Æдули гулæвзагæй загъта: 

- Æ-æз, æй ни-никкарстон. 

Хестæр фестадæй æма устур дессагау загъта: 

– Аци уод кæд лæги хузи 'й, уæддæр сайтани хай æй, уæхæн хъаурæгин аргъæутти уæйгутæмæ дæр некæд фегъустон, уæдта неке ма фегъуста. 

Зеууæнттæ зæрдиуагæй райарфæ кодтонцæ æма десгæнгæ рандæ æнцæ сæ хадзæрттæмæ. 

Уæхæн дессаг цау æгас будури гъæутæбæл маргъау ратахтæй. 

Куд загъдæуй, хор хуссæги нæ хезуй, рæстæг æ куст кæнуй. Арган дар æ кари кизгæ иссæй. Синхонтæ бафæрсиуонцæ мади: 

– Дæ кизгæ кæми фæууй, куд некæцæйбал зиннуй? 

– Кæми фæууй, мæгур хæдзари ка лæууй, рандæуй æ фиди æсувæртæмæ, æ мади æрвадтæлтæбæл дæр æхцул хæссуй, нæхемæ дæр фæззиннуй. 

Адæмæй Аргани неке зудта, фал хæстæгути цъухæй ба гъос-гъосай уой æнæуаг рæсугъди хабар игъустæй. Лæхъуæнтæ архайдтонцæ æ фæууинунбæл, фал ин æ бæрæг неке ирдта. Хабæрттæмæ гæсгæ, æнæ фæууингæй, минæвæрттæ цæун райдæдтонцæ, фал кизгæ фæууинунмæ ба равгæ нæ ирдтонцæ. 

*** 

Еу гъæздуг æлдар æ фуртæн агурдта кизгæ, фал зæрди фæндонбæл не 'мбæлдæй. Æ гъоси æрцудæй Алани кизги дессаги хабар, зудтонцæ фæууинунмæ дæр барæ ке некæмæн дæдтунцæ, уой дæр. Æлдар æ уосæ æма фурти хæццæ баунафæ кодтонцæ. Сæ фæндæмæ гæсгæ, мадæ æма фурт ранæхстæр æнцæ файтони. 

Фæццудæнцæ æртæ бони æма æртæ æхсæви. Лæхъуæнбæл бон изæр нæ фæразта, æхсæвæ ба мæйи дæргъцæн ниууидæ, алли уосгорбæл дæр æндæр куд адтайдæ. 

Æртиккаг бон рæстæг нийхалдæй, ниххуæстæй сæлфунæг. Уотемæй изæрæй бахуастонцæ Алани дуæрттæ. Ракастæй ездон уосæ æма фæлмæн дзоруй: 

– Медæгмæ, медæгмæ, уæ рунтæ уин бахуардтон, уарунмæ уæхе мабал цъифæ кæнетæ. 

Иуазгути хæдзарæмæ фæммедæг кодта, æхуæдæг ба бæхтæ рафснайдта, уæдта син æхсæвæри зелæн кæнунбæл фæцæй, – фæндаггон стонггæнагæ æй, зæгъгæ. 

Изæрæй фусун æма иуазгутæ зæрдиуаг дзубандитæ кодтонцæ. Еу рæстæги фæсте бæлццон силгоймаг дзоруй: 

– Æз дæн æддари уосæ, мæнæ е ба нæ еунæг фурт. Нæ хецау нæ рарвиста балций: 

– Фæууинетæ ци хузи адæмтæ цæруй, ци уавæрти цæрунцæ, фæууинетæ æрдзи æвæрд, е ба уæхе цардæн аргъ кæнун зонайтæ. 

– Тæходуййаг нæ дæ, мæнæн ба ме 'мбали еу сайтан бахуардта æма мæгуртæй мæ цард æрветун. 

– Еунæгæй цæрис? Цæуæт дин неци ес? 

– Байзадæй мин еунæг цьæх кизгæ. 

Бæлццони фæндуй кизгæбæл бафæрсун, фал тæрсуй æнæзæрдифæндон дзуаппæй. Æ зæрди хæццæ тохæн кæнуй. «Цæй, –загъта æхецæн, – ахсæви ку ниххуссон, уæд ести æргъудикæндзæнæн. 

Æхсæвæ-бонмæ нæ ниффунæй æй, фестидæ æма ракæсидæ тургъæмæ. Еу къæразгæй рохс калдæй æма тургъæ бонау адтæй. Сагъæси бацудæй: 

– Æлдармæ уæхæн цирагъ ку нæййес, уæд седзæргæсмæ кæцæй æрцудæй. 

Сæумæ бæлццæнтти истадмæ сехуар цæттæ адтæй. Æлдари уосæн хуæруйнаг æ хъури дæр нæ лæстæй, фал фæлдемæни хуæрд ракодта, райарфæ кодта зæрдибунæй, уæдта бафарста: 

– Хатир никкæнæ, дæ еунæг кизгæ фæццæрæд, фал уæхемæ некæд фæууй? 

– Дæ фарнæ берæ уæд, дæ бæдоли хорæй бафсæдæ, нур дæр уартæ æхе уати æй, фал æ фиди фесавди фæсте æ зæрдæ еске хæццæ дзубанди нæ уорамуй, мæхе хæццæ дæр кæугæй фæдздзоруй. 

– Зин, зин алли сувæллони дæр гъæуи мадæ, фидæ, не 'сфæлдесæг ин нивæ радтæд, мадæ æма фиди рæвдуд иссерæд. 

Ниххатир кæнæ, мах нæ лæг балций ку æрвиста, уæд нин нæ хæццæ равардта еу минкъий хуарздзийнæдтæ æма бафæдзахста: 

– Ескæми мæгур лæгбæл ку исæмбæлайтæ, уæд ин мæ номæй фенхус кæнетæ. Биццеу, уайгæ, хурдзин æрбадавæ! 

Силгоймаг æфсийни æнгулдзæбæл хъазар къохдарæн бакодта, уæдта ин æ цори ниввардта æхца. Æфсийнæ ниттухстæй, уæдта загъта: 

– Мах уæхæнттæ ахур нæ ан, Хуцау дин мæн бæсти райарфæ кæнæд. Уæдта иуазæг исиста сугъзæрийнæ къохдарæн æма хъазар дорæй конд фæрдгутæ 'ма загъта: 

– Æз æгæр хестæр дæн, фал ани ба уартæ кизгæн бахæссæ, е дæр дæу карæн æй, дзоруй æ фуртмæ. 

Лæхъуæн, æнæзийнадæй бараст кодта лæвæртти хæццæ кизги уатмæ. 

Дуари фегони хæццæ ибæл уоййасæ рохс ракалдæй æма нецибал рауидта, лæугæ райзадæй, æ цæститæ расæрфта, æрæгиау æрæстæфтæй кизги гурæ.Кæми адтæй, уой нæбал лæдæрдтæй лæхъуæн. 

Кизгæ хорау тæмæнтæ калдта, къæлæт æрфгути бунæй дууæ сау цæсти стъалутау цæхæртæ калдтонцæ. Æнæ дзоргæй кизги ‘рдæмæ байампъез кодта, бадаргъ кодта мади лæвæрттæ. 

Арган фæлмæн дзоруи: 

– Æгас цæуæд иуазæг. Размæ байампъез кодта æма иуазæги къохрайста, галеу къохæй лæвар æрбайста æма 'й къамодæбæл æривардта.Уæдта æ гæлеу къох дæр иуазæги къохбæл æривардта. Дууæ къохемæй лæхъуæни къох фæлмæн балхъивта. Лæхъуæн бакастгин адтæй æма кизги зæрдæмæ фæццудæй. 

Дууемæй дæр дзурд неке исфæразта. 

Иуазæг æхе разилдта, дуар нæ раргъавта æма фарсбæл исбуцæу æй кизгæ зæрдесгæ бахудтæй. Лæхъуæни зæрдæ уобæл нæ фæххудтæй, æ дууæ къохи кæрæдзебæл æ хъури буни балхъивта, уæдта æ сæрæй райарфæ кодта æма рацудæй. 

Кизгæ æ фæсте кæсгæ байзадæй. Æ цæститæ дони разилдта æма загъта: 

– О Хуцау! Ци дин кодтон, уæхæни хæццæ мин цæруни барæ цæмæннæ равардтай. 

Сæумæ рæстæг райдзулдæй, хор фæлмæн æрбакастæй, мæргътаа хуæнхтæй будурмæ бæлттæй тахтæнцæ. Бæлццæнттæ фусунæн райарфæ кодтонцæ æма сæ над радардтонцæ сæхемæ. 

Надбæл мадæ æ фуртмæ дзоруй: 

– Куд дæмæ фæккастæй? 

– Раст нæ бафарстай. 

– Мадта? Æ зæрдæмæ фæццудтæ æви нæ? 

– Æз ци фæццардтæн, дууæ уой бæрци ма ку фæццæрон, уæддæр ци фæууидтон, уой радзорун нæ базондзæнæн, уæдта неке радзордзæнæй, – загъта фурт. – Цубур дзубандийæй изæд зæнхæмæ æрхизтæй кизги хузи. 

– Ку æй æркиндзæ кæнæн, уæд нæ фæррæдуйдзинан?!  

– Еци силгоймаг дæ бæрзонд хæдзæрттæй ку ракæса, уæд дæ цирагъ нæбал гъæудзæй, уæдта æгас æлдæртти сæр исуодзæнæ. 

Мадæ æма фуртбæл сæхемæ над ниддаргъ æй, фал уæддæр еу афони сæ тургъи æрфестæг æнцæ, мадæ æ лæгмæ кафгæ-ходгæ фæццæуй, æ хъури æй никкодта æма загъта: 

– Ке некæд адтæй, уæхæн иссердтан. Нур ба дæ лæги гъæдæ æма дæхуæдæг.Рæстæг цудæй, ци æма рацудайдæ кай зонуй, уæдта æлдар æ лимæн æлдари хæццæ Алани хæдзарæмæ минæвар фæззиндтæнцæ. Мадæ е 'нсувæрмæ фæдздзурдта æма син е дзуапп равардта: 

– Сумах хъазар иуазгутæ айтæ, устур гъудтаги æрбацудайтæ, фалæгъдæуттæ нæ фидтæлтæй байзадæнцæ. Мах, мугкаги хестæрти æма кизги бæрæг базонгæй, дзуапп радтдзинан хуцауизæри. 

Минæвæрттæ фæйнæ синони баниуазтонцæ, райарфæ кодтонцæ æма æлдар загъта: 

– Зонун уæ зинтæ, кæд нæ хæстæгæн райсайтæ, уæд зин уæ фунидæр нæбал фæууиндзинайтæ, - уотемæй ранæхстæр æнцæ сæхемæ. 

* * * 

Хæдзари хецау фæдздзурдта е 'нсувæрмæ, уой фуртмæ, мугкаги хестæрмæ. Бийнонтæ фæндити бацудæнцæ æма хæстæр загъта: 

– Мæн фæндуй мади фæндон зонун. 

Мадæ загъта: 

– Мæ кизгæ мæгурæй исирæзтæй, сувæллон дæр нæбал æй, бунат ба хуарз æй. Мæн фæндуй. 

Еугурæй дæр дæдтунбæл исарази æнцæ. Мади 'рвадæ æ фуртмæ дзоруй: 

– Цо, базонæ кизги зæрдиуаг. 

Лæхъуæн кизгæн балæдæрун кодта хестæрти фæндон. Кизгæн æ цæстисугтæ гæр-гæрæй æруадæнцæ æма еу рæстæги фæсте загъта: 

– Æз еци лæхъуæни дæу бæрцæ бауарзтон, уæдта ескæддæр ма мæгур седзæргæс мади кизги æлдари киндзæ ун нæ фæндæуй, мæнæ ин æ лæвæрттæ алли бон дæр мæ цæстисугæй æхснун, фал мæн Хуцау ралгъиста æма мин лæгмæ цæуæн нæййес, – æхуæдæг ба нæуæгæй кæунтæ байагайдта. 

Лæхъуæн хестæртæн кизги дзуапп балæдæрун кодта. Хестæртæ сæ сæртæ æруагътонцæ, æнæдзоргæй бадунцæ. Цæй бæрцæ рацудайдæ, уæдта мугкаги хестæр дзоруй: 

– Ниххатир кæнтæ, фал уе 'дули лæгигъæдгун æй æма уой хæццæ ма бафедауæнтæ? 

Мадæ æ реу арвмæ исхатта æма загъта: 

– Ме сфæлдесæг Хуцау мин мæ еунæг изæрмæ рамарæд, уомæн уæн нæййес, уæдта е рандæ 'й, кæд мæхеуонтæй еске иссеринæ, зæгъгæ, æма мæйæ дæр кæми 'й, уомæн неци зонун. 

Мади 'рвадæ дзоруй: 

– Мæнæ ма биццеу бацæуæд, сабургай ин нæ фæндон балæдæрун кæнæд, хестæрти сæрти нурмæ дæр кизги фæнди барæ ке некæд адтæй, уой дæр. 

Лæхъуæн дуккаг хатт хестæрти фæндон балæдæрун кодта. 

– Куд нæ мæ лæдæрис, дæу æма хестæрти фæндæ исæнхæст кæнунбæл мæ уод радтинæ, фал... 

Биццеу æнай-æной нæбал фæккодта, кизги бæрзæй райахæста, æ хорхбæл ин устур кард февардта æма дзоруй: 

– Цурд арази зæгъæ, кенæ ба дæ сæр æрхаудтæй зæнхæмæ. Дзорæ, ци дæ уорамуй лæгмæ цæунмæ! 

Аргани цæстисуг къанæуттæй уадæй æма дзоруй: 

– Дуйней æносон æдули æнгъæлуй. Кадгин мард хуæздæр æй æгадæ цæрдæй, æз цæттæ дæн уазал цирти хуссунбæл гъезæмарæ царди бæсти. 

Ду мæн цæбæл фæрсис, еци сосæг мæхецæй фæстæмæ некæмæн æнгъезуй зонун. Дæу бахуæрун æма мулкæй фæстæмæ неци гъæуй, фал... 

Лæхъуæни кард зæнхæмæ æрхаудтæй, ах-ахæй никкудтæй, æ уæраги сæртæбæл æрбадтæй, æ сæр кизги къæхтæбæл æривардта, æма æнкъард гъæлæсæй загъта: 

– Мæ хъазар хуæрæ, нæ хори хай, ниххатир кæнæ. 

Арган ин æ базгутæбæл фæххуæстæй, æ къæхтæбæл æй æрсагъта, нийхъури кодта æма загъта: 

- Æ амонди нихмæ хуæцунæй ихæсгин неке æй. Гъезæмари бафтуйгæй, ме 'нгъæлдзаубæл дæу нимайун, ду ба мин мæ сæр къуæрис. 

Æхе разилдта, хуссæнбæл ниддæлгоммæ 'й æма æ гъæлæсидзаг никкудтæй. 

Лæхъуæн сæргубурæй хестæртæмæ радудæй, бадæнбæл æхе æруагъ-та, уæдта æнкъардæй загъта: 

– Нæ хуæри еунæг цонги ес не 'гасемæй фулдæр хъаурæ, æ конд, æ уиндæн зæнхæбæл æмбал нæййес, æ зунд берæ гъæути цæргутæй тухгиндæр æй. Æз æрхастон сумах зæрдæй устур тæрегъæд æма корун, – уагътæй æхс зунди евгед. 

Идарддæр загъта: 

–Æлдар æ минæвæртти хæццæ хуцаубони æрбацæудзæй, радтетæ ин устур æгадау, уæдта ин балæдæрун кæнетæ: «Нæ кизгæ лæгмæ нæма цæуй». 

Хестæртæ еци курдиадæ банхæст кодтонцæ. 

Дуйней æ цудæи цæуй, фарнæ хæссуй, сувæллæнттæ ирæзунцæ, хестæртæ сæ зунд уонæн не 'вгъау кæнунцæ. 

Арганæн æ карæ цæугæ цæуй, æ зунд федардæр кæнуй, æ дессаг фæндитæ кæд алкæмæй дæр нимæхсуй, уæддæр ин æхе ба æхсæвæ хуссун нæ уадзунцæ. 

Еу гъудиадæ æхсæвæ дæр æма бонæ дæр æ сæрæй нæ цох кæнуй: «Æнæзунд – тох исафæг æй, æндæрхузи архайгæ æй». 

Рæстæг цудæй, цæйбæрцæ рацудайдæ, кай зонуй, уæдта мæгур адæми сæрмæ сау мегътæ æмбурдтæ кæнун байдæдтонцæ, стьалутæ рохс нæбал кодтонцæ. Фæххæстæг кæнуй хъалон есуни рæстæг. Адæм хъалонбæл нæбал тухстæнцæ, фал æнамонд æ кард исæрдунмæ ке равзардзæнæй, тухст уобæл адтæй. 

Еу бон кæми адтæй уоми адæми хæдзæрттæ низмалдæнцæ Сау хонхи тогцъири скъоттæй. 

Адæм базудтонцæ нуртæккæ хъалон есæг ами уодзæй, зæгъгæ. 

Еу зæронд уосæ ракувта: 

– О, не сфæлдесæг бæрзонди бадæг, сугъдæг изæдтæ, о, Елиатæ, аци бон мæн дæр æма не знаги дæр æрвдзæф фæккæнетæ, кæд адæми гъезæмарæ нæбал фæууининæ. 

Кизгæ æхе адæми 'хсæнмæ некæд равдиста, фал нур ба цидæр дессаг æрцудæй, æхе рæвдзæ кæнуй адæммæ, хъалон есæги размæ рацæунмæ ма ракувта: 

– О, мæ рафæлдесæг Устур Хуцау! Нивæ мин равардтай. Мæ мæгур адææн берæ зинтæ фервистай, еу хатт син нивæ рарветæ. Мæ фæндитæ банхæст кæнунмæ мин фенхус кæнæ. 

Ци ма раиудайдæ, кай зонуй, уæдта хъалон есæг гъæуи фæззиндтæй, мадта æндæр куд гъæуама адтайдæ. 

Адæм сæ хъалон æрæмбурд кодтонцæ, æртæ лæги ракодта е хсаргард лæги тогæй исæрдуимæ. Нур сæ æрцæвдзæй, зæгъгæ, уæд кизгæ, уæларвæй æрхауæгау, сæ астæу фестадæй. Дуйне нииррохс æй, уæйуг æ цæститæй нецибал рауидта, мæлæт ка хизта, етæ сæ сахæй мæлæт феронх æнцæ. Адæмæн цума сæ царæй фиди 'хсæн думгæ никкиндæй, уоййау нимпулдæнцæ, уæхæн дессаг некæд неке фæууидта. 

Арган æ сæрбæттæн æртæ мæлæтхезæгей сæртæбæл райтудта æма загъта: 

– О! Нæ бæрзонд æлдар, ма рамарæ аци лæгти, сувæлæнттæ снн изайуй, мæхецæй æй зонун, мæгурæй ирæздзæнцæ. Æз дин дæ кард кæдзос дардзæн, мæ уод дæ кæми гъæуа, - уоми цæттæ, æ сæрæй ракувта æма еу ампьез фæстæмæ ракодта. 

Знаги кард æрхаудтæй, еу рæстæги неци дзорун фæразуй, уæдта бафарста: 

– Ду зæнхон адæймаг дæ, æви уæларвон изæд?  

– Æздæн аци гъæуи седзæрæй ка исирæзтæй, Хуцау ба нивæ кæмæн равардта, уæхæн кизгæ. 

– Фæууæд дæ курдиадæ, – лæгти сæхемæ рауагъта. 

Гъе, нур ба еблагъуæ мæ мади хæдзармæ. 

Рарвиста хъалон сæхемæ, баздахтæй кизги хæццæ. Арган цæстæй мадæмæ райамудта, – фесинмæ маци исдзорæ, зæгъгæ. 

– Æфсийнæ е' нæуарзондæр лæгæн искодта рæсугъд фингæ, бахуардта, баниуазта æма райарфæ кодта. 

– Æз сумах фиди ке рамардтон, уомæй фæррæдудтæн хъæбæр. 

Кизгæ загъта: 

Æз дæ нæ фудгин кæнун, лæгæн æ нихмæ ка лæууа, е къæхтибунæй æндæгæнгæ 'й, нæ фидæ адæми сæрбæл дæумæ æхе ку нæ тардтайдæ, уæд æй цæрун уагътайсæ. 

– Дæ рунтæ мæ губуни, ци лæдæргæ силгоймаг дæ, æвзонг уогæй. 

– Гъе нур ба, нæ бæрзонд æлдар, мæн Сау хонхи цæрун фæндуй. Дæ хæццæ мæ райсæ, кæд нæ мади фæндуй, уæд. Дæ уоси къох дин фæррæуæгдæр кæндзæнæн, ковунмæ дæсни, кьеретæ кæнунмæ, цауæнæй æрцæугæй дин, цид, дæ къæхтæ рахснæндзæнæн. 

– Æфсийнæ, а кизги зундгин дзубандитæ дæ зæрдæмæ цæунцæ? 

– Мадæмæ æ бæдолæ хори тунæ кæсуй, берæ коргутæ 'й адтæй, гъæздуг æлдар æй æ фуртæн курдта ма хъипп дæр неке исуагъта, æвæдзи дæу уидта æ уони, арази, арази, цæретæ. 

– Тæрсгæ ма кæнæ, дæу дæр нæ феронх кæндзинан, – загъта уæйуг. 

Рабадтæнцæ бæхтæбæл, ранæхстæр æнцæ сау хонхмæ. Цæйбæрцæ фæццудайуонцæ, хæлæф нæ кодтонцæ, уæдта æрфестæг æнцæ урух лæгæти. Лæгæт ниррохс æй, къæлæтæрфгути бунæй дууæ стьалуй цæхæртæ калдтонцæ. Лæгагги æфсийнæ ниссах æй, дестæ-тæмæсти бацудæй. 

Уæйуг дзоруй: 

– Æфсийнæ, ма фæттæрсæ, зæнхон адæймаг æй, дæу къох фæррæуæгдæр кæндзæй, хуарз æй байуазæг кæнæ. 

Цудæнцæ рæстæгутæ кæмæн – хуарзæй, кæмæн ба – лæгъузæй. Сау хонх сирдтæ нæбал фæсмардтонцæ, кизги ирддзийнадæй уорс дарун байдæдта. 

Сау хонхи синхон хуæнхтæ сæ нæуæг цæрæгбæл цийнæ кодтонца арфмæ бацæуни барæ сæ на 'дтæй, фал кæрæдземæ ходæзмолæ коодтонцæ. Дзæбодуртæ бæрзонд федæрттæй изæрæй хезунмæ ку 'рхизтæнцæ, уæд базудтонцæ, сау хонхи лæгæти бацардæй изæд, зæгъга. Сирдтæ сæ хезун ниууагътонцæ, билгæрæнттæмæ сæхе æристонцæ, алкедæр архайдта изæд фæууинунбæл. Изæрæй фæстæмæ ис хизтæнцæ сæ бунæттæмæ. 

Сæумæ зумæргътæ бæрзæндтæй æртахтæнцæ лæгæти фалдзосмæ. Ка си фæдеси скъотт кодта, ка ба æ рæсугъд хъурæй æ зар бæрзонд исистиа. Дони хурфæй дортæ исхизтæнцæ билтæмæ æма кастæнцæ дессагма, æгæстау. 

Цæйбæрцæ раиудайдæ рæстæг, кай зоиуи, уæдта уæйуг кизп æхецæн уосæ искодта. Кизгæ уомæ рагæй бæлдтæй. 

Фиццаг уосæ хецæнæй еу минкъий лæгæти бацардæй. 

Киндзæ 'ймæ арæх уадæй, лимæнæй цардæнцæ. 

Рæстæг цудæй, цард æхе æййивта, сувæллæнттæ ирæзтæнц,. хестæртæ сæ царди кæронмæ хæстæгдæр кодтонцæ. 

Еу бон киндзæ еунæгæй бадуй æма сагъæс кæнуй: 

– Фæливд лæг нæ уарзун, фал гъæугæ гъудтаг банхæст кæнунмæ ба рафæлевун дæр æнгъезуй. 

Алли бои дæр æфсийнæмæ дууæ, æртæ хатти цудæй æма ин æ лæги хабæрттæ кодта, кæми æцæгæй, кæми ба – мæнгæттæй. 

– Дæу фаунæй æндæр неци косуй, дæ лæг, æма дин тæрегъæдæй мæлун, дæ берæ хъиамæттæ куд нецибал бунат ахæссунцæ. 

Ахсани уæйуги рамæлун фæндун райдæдта, фал æнæмæлгæ уод ке й, уой зудта. 

Цæйбæрцæ фæццардайуонцæ, кай зонуй, уæдта Арган хестæрæн балæдæрун кодта: 

– Маци зæгъæ, æз дæбæл æууæндун, фал дæбæл дæ лæг марун фæндæ искодта. 

Уосæ кæунтæ байагайдта, – нурмæ дæр мæ нæ уарзта, зæгъгæ. Арган æ хæццæ уомæй æндагъддæр кудтæй. Еу афони сæ кæунæй æрсабур æнцæ æма хестæр силгоймаг загъта: 

– Æз ин бæргæ зонун æ мæлæт кутемæй æй уой, фал ин мæ бон неци æй, кæд дæу бон ести бауодзæй, уæд дин байамонинæ. 

– Æз дæу размæ устур тæрегъæд æрхастон, дæу сæрти ке æрцудтæн, уомæй, фал æй дæхуæдæг зонис ке мæ рамардтайдæ. Мæ фиди дæр мин рамардта æма мæ мади хæццæ мæгуртæй фæццардан. Ескæд рæсугъддæр ку иссера, уæд æз дæр дæу бунати уодзæн. Дæу есун мадæн, дæу ку рамара, уæд æз дæр мæ зæрди кард рацæвдзæн æма еумæ рамæлдзинан. Дæу курдиадæ ку нæ бакæнон, уæд мæ бунат, нурмæ ке фæммардта, уони хæццæ уодзæй. 

Берæ рæстæгутæ, фæлтæртæ рацудæй. Урух лæгæти хонхи рæбунти дидингутæ, бæлæстæ хор ху батухстун кæнидæ, уæд æфсийнæ хаста сауæдонæй дон æма сæ ервæзун кодта. Нур е 'нæскъунгæ гъарæнгæмæ дидингутæ сæ сæртæ зæнхæмæ æргубур кодтонцæ. Сæ астæути рацо-бацо кæнуй, сæ сæртæбæл син исхуæцуй, фал фæстæмæ æрхаунцæ. Æ гъарæнги сæмæ дзоруй: 

– О, мæ хъазар хуæртæ, æнсувæртæ, уарзæнттæ, берæ уæ фæррæвдудтон, фал тагъд мæхуæдæг басор уодзæнæн æма кæрæдзей некæдбал фæууиндзинан. Æ уæргутæ æрхуаста, æ гъæлæсидзаг никкудтæй, хуæнхтæ дудзи гъæр кодтонцæ е 'рдеуагæмæ: 

– Корун, мæ мæлæти размæ ма мин уæхе цæрдæгæй фæууинун кæнетæ. 

Дидингутæ, бæлæстæ сæ сæртæ ниттилдтоицæ æма сæ сифти кæрæнтгæй дон тагъдæй цæстисугау. 

* * * 

Еу бон кæми адтæй, уоми киндзæ ходгæ фæммедæг æй хестæр силгоймагмæ, æ хъури æй ракодта 'ма загъта: 

– Ци æнкъард дæ, естæбтæл тухсис, кæд дин æз æгас уон, уæд нецæбæл батухсдзæнæ. 

– Гъо, гъо, мæ кизгæ. Цалинмæ цæрон, уæдмæ ма дæубæл мæ зæрдæ æнцойнæ кæндзæй. 

Еу рæстæги фæсте дзоруй: 

– Кизгæ исбадай дессæгтæ дин радзорон. 

Арган зæнхæбæл æрбадтæй ниллæг, æ сæр хестæри гъæбеси æривардта, галеу цонгæй ин æ уæргутæ æрбалхъивта æма дзоруй: 

– Мæнæн фидæ нæбал ес, фал мин ес дууæ мади. Дзорæ, игъосун. 

– Уартæ устур уорс дор зонис? 

– Куд нæ 'й зонун? 

– Еци дори фарсмæ ес минкъий дор æртæ хуземæй конд, уой буни ес сугъзæрийнæ хумпъури кæрдæн, еци кæрдæнæй уæйуги сæри астæу ци æртæ æрдой ес (мæнæй фæстæмæ сæ неке равзардзæй), етæ лух ку æрцæуонцæ, уæд нæбал райгъал уодзæй. 

Дори цори бадуй æ сайтан, æма уой æз æрбасайдзæнæн, фад æ егæрттæ ба æхецæй фæстæмæ неке хæццæ лимæн кæнунцæ. Æз син хуæруйнаг кæд дæдтун, уæддæр мæбæл не 'ууæндунцæ. Ду ба ке некæдма фæууиндæй, уæхæн игурд дæ æма сæ ислимæн кæнæ, иннæ гъудтæгтæ ба – мæнбæл. 

Уордигæй фæстæмæ куйтæн райдæдта хуæруйнаг хæссун. Байуарзтонцæ, еумæ гъазун байдайиуонцæ, хуæруйнаги хæццæ ку рацæуидæ, уæд æ размæ æрбатæхиуонцæ. 

Еу бон сæ хæццæ гъазуни бацудæй, еуварс сæ расайдта, уæдмæ Ахсан фелваста кæрдæн дори бунæй. Æнай-æной думгæ исиста, бурдæн æзмесæ æма ругæй хор рахгæдта, силгоймаги фæд æхгæнгæ цудæй, дор змеси бунæй нæбал зиндтæй, цума думгæ дæр уæйуги нихмæ архайдта, уоййау. 

Æрсабур æнцæ сæ тасæй, сæ уодтæ сæхе кеми æринцадæнцæ, уæдта хестæр дзоруй: 

– Кизгæ! Мæ хор, ду мæ нимаис мадæбæл, æз ба мæ еунæг кизгæбæл, фал байгъосæ: мæ лæг адæми хьаурæй цардæй, уарзгæ ба сæ нæ кодта, æнæхатирæй сæ цагъта, мæн дæр гъезæмарæй фæммардта, ма мæнмæ адæм ци хузи гъæуама кæсонцæ æ фæсмæрдæ? 

– Мæ мади хай, нæ фæндæ æ къæхтæбæл ку æрлæууа, уæд æз балæдæрун кæндзæнæн дæу хуарздзийнæдтæ. Адæм дæ нимайдзæнæнцæ се 'зæди хайбæл, уæдта уотæ дæр æй. 

Еу изæр уæйуг цауæнæй æрцудæй. Кæстæр æ размæ рауадæй æ хъури æй ракодта, æ уаргъ ин лæгæтмæ бадавта, æ къæхтæ ин рахснадта. Баин хуæрун кодта æма 'й фæлмæн рауæни ниххуссун кодта. Хусгæ кодта авд æхсæви æма авд бони. Иннæ бон хестæр уосæ. кæрдæн бакодта киндзи къохи æма ин балæдæрун кодта: 

– Æнамонд игурд адтæй, фал еумæ берæ фæццардан æма дин æз сæри æрдотæ равзардзæн, ду ба сæ фæллух кæнæ. 

Еу æрдо ку фæллух кодта, уæд æ уæргутæ ниттилдта. Дуккаг – уæдта хуæнхтæ низмалдæнцæ, хури зæйтæ ракалдæй. Æртиккаг ку фæллух æй, уæд æ уод исиста, сайтан æма егæрттæ лæгæти дуарбæл сæхе хуастонцæ. 

Киндзæ æмæ уосæ ку фендæ æнцæ, уæд хонхи сæр ракалдæй, лæгæти алли фарс æмвæйнæ хонх фестадæй. Егæрттæ æма сайтан лæгæти, хуæнхти буни байзадæнцæ. 

Сæумæ фæлмæк хор æрбакастæй, хуæнхтæй гъар думгæ æрбакодта цума хуæнхтæ устур фудæй фæййервазтæнцæ, уоййау. Хуæнхти цийнæн кæрон нæбал адтæй æма загътонцæ: 

– Сирдти 'змæлд æхсæвæ еу афони балæдæрианæ, лæг некæд фæууидтан, нур ба... 

– О! Не скæнæг, дæ фæрци сæгътæ сæ дæркъити хæццæ нæ реубæл гъаздзæнцæ, лæгтæ махмæ уолæфунмæ цæудзæнцæ, сæ зæрди дзубандитæ нин кæндзæнæнцæ, се 'гъæлдзæг зартæй кæмттæ азæлдзæнцæ. 

* * * 

Кизгæ æма мадæ кæрæдзей хъури хустæнцæ, уотемæй еу рæстæгутæ рацардæнцæ минкъий лæгæти. Еу кæми адтæй уоми рæстæг рæсугъд бадтæй, куд фæззæгъунцæ, лæгбæл базуртæ сагъта. Дууæ уарзон уоди бадунцæ еу фæзи зæлдæбæл, æрдзи рæсугъддзийнадæй сæхе исæрхунцæ. Сæ фæндон ке исæнхæст æй, уобæл æнæкæрон цийнæ кодтонцæ, сагъта сæбæл маргъау базуртæ æма Арган дзоруй мадæмæ: 

– Нур адæм мах æваст ку балæдæронцæ, уæд нæ цийнæй ранихъуæрдзæнцæ. Мæн фæндуй: цæууон, куд мæ неке фæууина уотемæй,мæ мадæмæ гъæумæ. Сабургай балæдæрун кæндзæнæн гъудтаг, 'ма исæздæхдзæнæн фæстæмæ. 

– Цо, цо, мæ кизгæ, Лæгги Изæд дæ гъæуайгæнæг. 

Арган е ‘скурдиади фæрци сау робас фестадæй. Аууæнтти, пихсбунти тунстæй æ гъæумæ. 

… Даредзанти еунæг байзайæккаг цауæни рацудæй, æ цæстæ сау робас райахæста. Цауæйнон алкæддæр сау робасмæ æнхиц адтæй. Разахæссæнтæ кæнун ин байдæдта. Еу фæззелæни æй æргæрах кодта, робас авд цæнгæрийни хæрдмæ фесхъиудтæй, уæдта ледзунтæ байагайдта Сау хонхæрдæмæ. 

Хуæнхтæ цидæр зæрдæлухгæнæн уаст кодтонцæ, хестæр уосæ балæдæртæй гъуддаг хуарз ке нæ адтæй, уой. Æхе ниххуаста, уæдмæ æрбхаудтæй æ кизгæ тогæйдзæгтæй. Туххæйти ма 'й хуссæнмæ байста. Мадæ æхебæл цæсгоми цъарæ нæбал ниууагъта, æ гъарæнгæмæ хуæнхтæ скъудтæ кодтонцæ. 

– Мæ зæронд сæр кæми адтæй мæ бæдоли еунæгæй ку уагътон, уæд. 

* * * 

Цауæйнон е 'хсæн бæрæг кæнагæ ‘й, иссирдта си игæри гæппæлтæ батухта сæ уорс къохмæрзæни æма сæ бафснаидта æвдесæнæн. 

Цауæйнон цæф сирд ку уадза, уæд уой лæгъуз худтонцæ нæ фидтæлтæ. 

Ранæхстæр æй æгъзæли фæдбæл. Цудæй, цудæй. Цæй бæрцæ фæццудайдæ, кай зонуй, уæдта ибæл еу рауæн æрталингæ æй. Кæлди рæбун бафусун кодта. Фæллад лæг уайтагъд мардау рафунæй æй. Цæй бæрцæ рахустайдæ, уæдта æ цæститæбæл рагъазта еу уорс рехæ зæронд лæг æма 'ймæ дзоруй: 

– Æгъзæл фæд дæ фæххæссуи Сау хонхмæ, фал ма фæттæрсæ, фæстæмæ 'здæхун не 'нгъезуй. 

Цауæйнон æваст фегъал æй, сонт гæпп ракодта, аллирдæмæ ракастæй, арвбæл стьалутæ цæхæртæ калунцæ. Рæсугъд æхсæвæ. Фунбæл сагъæсти бацудæй: 

– Нур æз Сау хонхмæ ку бафтуйон уæйуги къохмæ, мæ мугкаг мин ка бабун кодта уомæ, уæд æз дæр фесафтæн. 

Уадæ нидæн скъотт кæнуй, цума ин æ уæззау гъудитæ рапурх кæнунмæ гъавта, уотæ. Еу рæстæги фæсте загъта: 

– Æвдæуæг цъететæ коми тулфæй некема ниттайун кодта, фал амонди размæ цæлхдор не 'вардæуй. Кæдимайди ба, æхсгæ хуарз кæнун, æма ин æ цæстæ исгæлдзинæ. 

– О, надаразæг Уасгерги, надбæл мæ ниййаразтай, фудæй мæ бахезæ. Хуцау мæ æрвдзæф фæккæнæд, нæ дарæг хор мæмæ усхъуммæ рахатæд, æз ма ку раздæхон. 

Æхсæвæ нæбал ниххустæй, бонивайæнти æ над идарддæр рададдæр. Бон æмбесмæ исхæстæг æй, уотæ æрлæудтæй лæгæти дуармæ. Лæгæтмæ ци дессæгтæ бауидта, уони радзорунмæ дзурдтæ нæ хъæрттæнцæ. Арви рæсугъд хуссæни уæлгæмттæ-дæлгæмтта кодта, æ сæргъи рацæргæ уосæ æ цæстисугæй æхе æхснадта. Цавд дорау лæугæ байзадæй, æрæгиау дзоруй: 

– Бахатир кæнетæ, изæдтæ! Мæ бон ци банхус кæнун æй, кæцæй æрхæссон хуасæ? 

Сæйгæ æ сæр разелæ-базелæ ракодта, æрæгиау, уæззау нæтгæй, загъта: 

– Мæнæн хуасæ нæбал ес, мæ хори хай, ме 'гæри булухтæ базадæнцæ мæ фиди будурти. Айфонгæ сæ сау халæнттæ бахуардтонцæ. 

Лæхъуæн игæри гæппæлтæ уорс къохмæрзæни тугъдæй балæвардта кæуæг уосæмæ. Е ин сæ æ хъури еугай-дугай рауагъта Кизгæ ци адтæи, уомæй авд хатти рæсугъддæр фестадæй. 

Лæхъуæн уæхæн сахи рæсугъд æруингæй, уæсгоммæ рахаудтæй, кизгæ ин дон радардта. Кизгæбæл дæр дорæй конд зæрдæ нæ адтæй, æ размæ гурведауцæ лæхъуæн æруингæй, æ зæрдæ багъар æй. 

Уосæ зæрдибунæй ниххудтæй æма лæхъуæнмæ дзоруй: 

Дæлæ къæстæни уазал дон, нивгæнæ 'йбæл, нецибал ин уодзæй. 

Æрæгиау кæрæдзей æрлæдæрдтæнцæ. 

Мадæ устур игъæлдзæгæй загъта: 

– Аци Хуцауи исконд, хорæнбал рæсугъд кизгæ æхецæн нивæ æнцонæй иссирдтайдæ, фал æ уод иснивонд кодта адæмæн сæребарæ исаразунбæл, зин нæдтæбæл æй рацæун гъудæй, фал æй мæлæт нæ фæттæрсун кодта, номдзуд æлдари бæрзонд хæдзæртти рæсугъд цард дæр æй е 'взурст надæй нæ рахезун кодта. Равзурста, ке некæд, уæхæн растнад. Сау хонхи цорти нæ цудæнцæ сирдтæ, нæ тахтæнцæ мæртътæ, некæд рацудæй лæг. Æз дæр ма уой фæрци кæд фæууининæ адæм. 

Идарддæр заггъта: 

– Æз, куд мадæ, хуцаубони киндзæхсæвæр исараздзæнæн  

Кизгæ загъта; 

– Мæ фæндæ исæнхæст æй дæу æнхусæй, нур ба дæу барæ – мæ уод. 

* * * 

Сæумæ иннæ хæттæ раздæр хуæнхтæбæл хор е ‘рттевгæ тунтæ æрбадардта. Цъететæй сатæг думгæ кодта. Мадæ фестадæй, е ‘уæнгти рæуæгдзийнадæбæл дес кодта. Е ‘ нгæс радардта аллирдæмæ æмæ фæууидта, сæхе æрдæмæ дууæ бæхгини æма еу уосæ, сæ разæй æртæ дзæбодури, куд æрбацудæнцæ, уой. Кæстæрти фегъал кодта, – иуазгутæ, зæгъгæ. Цитæ рацудайдæ, уæдтæ иуазгутæ бунатмæ исхъæрттæнцæ. Лæхъуæн лæгти рафестæг кодта, сæ бæхтæ син рагъуд кодта. Кизгæ уоси æ гъæбеси æрбадавта мади цормæ. 

Æфсийнæ тумбул фингæ рæвдзæй æрбайвæрдта иуазгути размæ. Лæхъуæн сæ сæргъи идзаги хæццæ, цирагъау фæллæудтæй. 

Иуазгути хестæр синон райста æма загъта: 

Æз дæн Æфсати, мæнæ мæ рахес фарс бадуй Сугъдæг Уасгерги, силгоймаг ба – Мадæмайрæн.  

Идарддæр загъта: 

– Æз дæн сирдти хецау æма мæнæ ами ци Хуцауи æлгъистæ уæйуг цардæй, уомæй сирдтæн хуæнхти лæгун цъоппæй хезнæмæ æрцæуæн нæ адтæй, адæми фæткæбæл сирд некæд рамардта, Хуцауи номбæл æхсæрфæнбæлттæ некæд искодта. 

Синон райста галеу къохмæ, рахесæй ба амонуй: 

– Ракæсетæ уартæ фæзи куд хезунцæ сæгътæ, дæркъитæ гъазунцæ, дзæбодуртæ сæ сиутæ кæрæдзебæл æвзарунцæ. Етæ æнцæ ани фæрци. 

– Æз рацудтæн киндзæхсæвæрмæ, ракодтон косæрттæгтæ. Уасгерги рацудæй къохбæлхуæцæг. 

Мадæмайрæн загъта: 

– Берæ мадтæлтæ æма сувæллæнттæ аци кизги фæрци нивгунæй цæрдзæнцæ, мæхецæн кадæбæл нимайун уомæн мадæ ндзиуаргин ун. 

Киндзæхсæвæр адтæй авд бони æма авд æхсæви. Цийнæбæл цийнæ кодтонцæ хуæнхтæ, сирдтæ æма мæргътæ дæр. 

Уасгерги æрбакодта изæдау æртæ бæхи. 

Киндзгъонтæ киндзæ, арвæй зæнхи æхсæнти тæхгæй, балæуун кодтонцæ Даредзанти еунæг байзайæгкаги хæдзари. 

Адæмбæл базуртæ базадæй, цийнæн кæрон нæбал адтæй, бæлæстæ сæ бунæтти нæбал лæудтæнцæ, мæргътæ сæ рæсугъд зартæ кодтонцæ хъалон есæги бæсти изæд æртахтай, зæгъгæ. 

Адæм æдцъелæ-æдмелæ æрæмбурд æнцæ. 

Киндзæ адæми уодесæг сау хонхи саузæрдæ уæйуги: мулкита мæгуртæн байурста, мадта æндæр куд адтайдæ. Адæми хестæр рацудæй æ ходæ исиста æма загъта: 

– Мæгурбон æнæ бавзаргæй, нивæн лæдæрæн фæткæ нæййес. Нæ изæди хай, нæ уарзон хуæрæ Арган, дæу фæрци æностæй ардæмæ нæуæг адæми уодтæ сæ къæхтæбæл ислæудтæнцæ, урух цæститæй ракастæнцæ. Рамæлæтмæ дæр адæм еци хуарздзийнадæ дæуæн нæ бафеддзæнæнцæ. Будури ци дидинæг басор æй, уобæл рауагътай урух дон. Басор кодтай мадтæлти цæстисуг. Раластай зæрдитæй æносон хъæма. Æностæй ардæмæ кæуæг адæм абони ходунцæ зæрдибунæй æма зарунцæ болæмæргъау. Мах дæуæн æма Ахсанæн ковдзинан нæ уæрагисæртæбæл. 

– О! Нæ радтæг Хуцау, берæ зинтæ нин фервистай, фал дæхецæй боз, æрæрвистай нин устур амонд. 

– О! Устур Хуцау, нæ киндзæ æма æ дууæ мадей искæнæ адæми сæр.  

Еци хабæрттæ адтæнцæ берæ æности разæй, ка ма сæ зонуй, фал ма уæдæй абонмæ байзадæй уæхæн кувд: 

«О! Хуцау, нæ киндзи, – Уасгерги къохбæл хуæцæг кæмæн адтæй, Мадæмайрæн ба – мадæндзиуаргин, уой нивгунæн фæккæнæ».