Здравствуйте, Гость
Регистрация| Вход
Внимание! При любом использовании материалов сайта, ссылка на www.ossetians.com обязательна!
Ирон Русский English



Проект по истории и культуре Осетии и осетин - iriston.com iudzinad.ru





Rambler's Top100 Индекс цитирования

СВАДЕБНЫЕ ОБЫЧАИ ОСЕТИН (на осетиинском языке)
< назад  Комментарии к статье (0)      Версия для печати

«Комæй - коммæ хицæн æгъдау ис», - фæзæгъынц чидæртæ, æмæ уый иууыл раст нæу. Æгъдау алы ран дæр иу у, кæнгæ йæ алыхуызæттæ кæнæм. Уыимæ æппæты сæйрагдæр сты хи дарыны æгъдау, нæ ирон зондахаст, нæ национ химбарынад. Уæздандзинады æмæ æфсармы домæнтæ Ирыстоны алы къуымы дæр сты иухуызон. Нæй сын ивæн. Нæй нæм ахæм кæмттæ æмæ хъæутæ, хистæрæн аргъ кæнын, кæнæ алыварс адæмæй æфсæрмы кæнын æгъдауы домæнтæ кæм не сты. Уæдæ кæд нæ фынджы æгъдæуттæ комæй - коммæ, хъæуæй - хъæумæ иучысыл фæхицæнтæ сты, уæд уый дæр раст æмбарын хъæуы. Æгъдау æххæст кæнын тыхæй домгæ нæу, адæмы зæрдæ йæ куы нæ иса, уæд... 

 

Бирæ адæмы фæнды иу æгъдау нæм куы уаид, уый. Уый махæн дæр у бæллиццаг хъуыддаг. Фæлæ абон искæйы бардзырдæй, кæнæ уынаффæйæ, уыцы æгъдæуттæ æмбойны баиу кæнæн нæй, æмæ уый хъуамæ неппæтдæр æмбарæм. Ацы бæрæгуат дæр ахæм хæс йæ размæ не’вæры. Йæ сæйраг нысан у æгъдæуттæ фаг чи нæ зоны, уыдонæн зонындзинæдтæ раттын. Тынг ахсджиаг у, ацы чиныг иу сæры зондæй кæй нæу арæзт, уый. Бакуыстой йыл бирæ фендджын хистæртæ Ирыстоны алы хъæутæй... 

 

Афтæ чи зæгъа, æз мæхæдæг Ныхасы хистæртæй æппæтдæр хуыздæр зонын, æмæ мæ сæ зонд нæ хъæуы, зæгъгæ, уымæн дæр мах тæрхонгæнæг не стæм, йæ бар йæхи у. Æрмæст зæрдыл дарын хъæуы, алы æгъдау дæр кæй цæуы йæ арф мидисæй. Уыцы мидис чи не’мбары, уый æгъдау дæр раст не’ххæст кæны.  

 

 

ЧЫНДЗХАСТ ÆМÆ ЧЫЗГÆРВЫСТЫ ÆГЪДÆУТТÆ 

 

1. Лæппу æмæ чызг кæрæдзийы зæрдæмæ куы фæцæуынц æмæ куы сфæнд кæнынц сæ цард баиу кæнын, уæд лæппу бар ракуры чызгæй, цæмæй йæ минæвæрттæ барвита. Уый фæстæ лæппу хъуыддаг бамбарын кæны йæ бинонтæн. Бинонтæ бауынаффæ кæнынц, снысан кæнынц минæвæрттæ. 

2. Чызг дæр йæ бинонтæн бамбарын кæны, уазджытæ сæм кæй æрбацæудзæн, уый. Чызджы бинонтæ сæхи бацæттæ кæнынц се ’рбацыдмæ. 

3. Минæвæрттæ вæййынц æртæ кæнæ фондз адæймаджы (вæййы дзы лæппуйы сыхаг, хæдзары бинонтæй кæнæ хæстæджытæй исчи). Вæййы афтæ дæр, æмæ къухылхæцæг ацæуы минæвæрттимæ, куыд лæппуйы æрдхорд. Фыццаг цыдæн æмбæлы усгур лæппуйæн бацæуын йæ минæвæрттимæ, фæлæ уый семæ не ’рбады, хицæн уатмæ йæ бакæнынц. Хæдзары бинонтæ усгур лæппуйы куы нæ фæзонынц, уæд æй сæхæдæг дæр бацагурынц фенынмæ. 

4. Минæвæрттæн æрæвæрынц фынг. Хистæрæн сын фæбады сыхаг нæлгоймаг, кæнæ та чызджы мыггагæй ас лæг. Хистæр бакувы Хуыцаумæ. Дыккаг сидт фæзæгъы Уастырджийы тыххæй. Уыцы сидты фæстæ уазджыты хистæр ныхасы бар ракуры æмæ бамбарын кæны цы хъуыддаджы фæдыл æрбацыдысты, уый. Арæх цыды сæр æмбæрстгонд æрцæуы æртыккаг сидты мидæг. 

5. Бинонтæ сæ чызджы раттыныл разы куы вæййынц, уæд фынджы хистæр уазджытæн фæзæгъы, мæнæ кæрæдзийы фенæм, хионтимæ ауынаффæ кæнæм, зæгъгæ, æмæ уын иннæ цыдæн нæ фæндон зæгъдзыстæм. Разы куы нæ вæййынц, уæд та минæвæрттæн æргом фæзæгъынц, ацы хъуыддаджы фæдыл сымахæн махмæ фæндаг нæй, зæгъгæ. 

6. Фыццаг заманы-иу цалдæргай азты дæр дзырдтой чызгыл. Фæлæ ныр ахæм рæстæг нал у. Иугæр лæппу æмæ чызг кæрæдзийы уарзынц, æгъдауыл сæ цард иу кæнынц, уæд уый хорздзинад у æмæ сын сæ фæндаг ма халæм, афоныл сын хъæуы дзуапп раттын.  

7. Раздæр-иу фидыдтой лæппуйы хæдзары, федтой-иу, лæппуйæн хæдзар ис, æви нæ, кæдæм бацæудзæн сæ чызг, уый. Ныр арæхдæр фидауынц чызджы хæдзары. 

8. Минæвæрттæ цæуынц хуыцауæхсæвы, кæнæ дыццæгæхсæвы. Нæй сын æрвитæн сабатæхсæвы æмæ майрæмæхсæвы. Ирон уырнынады къуырийы бонтæй алкæцыйæн дæр ис йæхи нысаниуæг. Къуыримæ чызджы хæстæджытæ кæрæдзийы фенынц æмæ сæ фæндон баиу кæнынц. 

8 (а). Минæвæрттæ фыццаг хатт куы æрбацæуой, уæд сын фысымтæ сæ разы æрæвæрынц уазал хæринæгтæ, хъарм хæринаг дæр æрæвæрæн ис, æцæг фыццаг цыдæн æртæ кæрдзыны фынгыл æвæрын раст нæу. Уый нысан кæны, цæттæйæ сæм æнхъæлмæ кæй нæ кастысты.  

9. Минæвæрттæ дыккаг хатт куы ’рбацæуынц, уæд сæ бинонтæ мидæмæ бахонынц, дзæбæх цæстæй сæм ракæсынц. Сæ разы та сын æрæвæрынц хæрд æмæ нозт. Дыууæ-æртæ сидты фæстæ минæвæртты хистæр бамбарын кæны бадты хистæрæн æмæ фæзæгъы, куыд баныхас кодтам, афтæ æрбацыдыстæм дзуаппмæ. Хистæр сын разыйы дзуапп куы ратты, уæд æфсинтæ фынгмæ рахæссынц æртæ кæрдзыны. Бадты хистæр сæ скувы æмæ бафидауынц. Уазджыты хистæр мысайнаг æрæвæры стъолыл. Мысайнаг дæттынц, йæ фадат кæмæн куыд амоны, афтæ. Фидаугæйæ, фысымтæ кусарт куы нæ акæной, уæд уый аипп нæ уыдзæн.  

10. Куы бафидауынц, уæд фысымтæ æмæ уазджытæ кæрæдзийы къухтæ райсынц. Ууыл хъуыддаг вæййы нымад лыггондыл. Уымæй фæстæмæ чызджы хæдзарæн нæй æндæр минæвæрттæ исæн, лæппуйæн та æндæр чызгыл дзурæн.  

11. Фидыды фæстæ баныхас кæнынц, кæд саразой чындзæхсæв, цал адæймаджы уыдзысты чындзхæсджытæ, стæй ма æндæр хъуыддæгтыл дæр. Фидыды фæстæ æнæмæнг баныхас кæнынц, чызджы хæдзар лæппуйы хæдзарæй исты домынц æви нæ, стæй кæд кæрæдзийæн лæвæрттæ кæндзысты, уæд кæмæн. Иры Стыр Ныхасы уæнгтæ растыл нæ нымайынц чындзæхсæвы бирæ лæвæрттæ кæнын, уыдонимæ хæстæджытæн æмæ хиуæттæн. Лæппуйы хæдзарæй æрбахæссынц уæлæйы æмæ къахы дарæсæй цы ’мбæлы уый æрмæстдæр чындзæн, æмæ хæдзары хистæрты истæмæй æрхъуыды кæнынц. 

12. Ныры рæстæджы хатгай чындзхасты бон кæнынц фидаугæ дæр. Уæд фидауджытæ чындзхæсджытæй рацæуынц чызджы хæдзармæ иу сахат раздæр. Чындзхæсджыты æрбацыдмæ бафидауынц, стæй семæ чындзæхсæвы æрбадынц. Уыцы ног фæзынд раст æгъдауыл банымайæн нæй, уымæн æмæ фидыд у хъуыддагæн йæ рахæцæн. Куыд ис æрвитæн чындзхæсджыты, кæд æмæ дзы фидыд нæма уыд? Фыдæлтæм иу фидауынмæ цыдысты сæрмагонд бон, разыйы ныхас райсыны фæстæ. Ныр хуыздæр уыдзæн минæвæрттæн сæ дыккаг цыды бафидауын. Цалынмæ дыууæ мыггаджы нæ бафидауой, уæдмæ чындзæхсæвмæ цæттæгæнæн нæй, уæдмæ æрыгæттæ сты чындздзон чызг æмæ усгур лæппуйыл нымад.  

13. Фидыды фæстæ фидауджытæ фынгæй куы сыстынц, уæд бацæуынц æфсинтæм. Кæрæдзийæн арфæ ракæнынц, нæ хæстæгдзинад фарнимæ уæд, зæгъгæ. Фыццаг заманы, фидаугæйæ, хæдзары бинонтæ кодтой кусарт – фыс, уæрыкк. Лæппуйы хæдзармæ æрвыстой фидауæггаг, æртæ кæрдзыны, нозт æмæ кусартæй хай, æвдасарм (галиу авд фæрсчы æд уæн æмæ базыг). Ныртæккæ кусарт кæнынц стæм хатт. Æфсинтæ уазджытæн нуазæнтæ авæрынц, уыдон сын раарфæ кæнынц æмæ сæ аназынц, уый фæстæ сын бар ис стъолыл нуазæнимæ къаффетты аргъ æрæвæрынæн. 

14. Ныры рæстæджы лæппуйы хæдзарæй не ’мбæлы домын кусæрттаг, нозт, хойраг æмæ лæвæрттæ. Чызджы бинонтæ цыбыркъух куы уой, уæд сын лæппу йæ хæстæджытимæ баххуыс кæны, сæхимæ райсынц иуæй-иу фæлхæстæ чызгæрвитынæн дæр 

15. Фидыдæй иу къуыри, кæнæ фæстæдæр сиахсаг къухылхæцæгимæ, æмдзуарджынимæ, йе ’мгæрттимæ (фондзы онг) чызджы хæдзармæ бакæны сусæг цыд. Семæ бахæссынц лæвæрттæ æмæ адджинæгтæ. 

16. Сиахсы каистæ æрбахонынц æрыгон фæсивæды, вæййы дзы хъазт æмæ фынгæвæрд. 

17. Лæппуйы бинонтæ рагацау (цалдæр боны раздæр) сæрмагондæй фехъусын кæнынц чындзхæсджытæн. Уыдонæн снысан кæнынц хистæр. Хистæр вæййы чындзхæссæг сылгоймæгтæн дæр. 

18. Чындзхæссæг æрвитынц æгъдауджын, хъæлдзæг, зарын æмæ кафын чи зоны, ахæм кæстæрты. Чындзхæсджыты хистæр вæййы кадджын, æгъдæуттæ хорз чи зоны, ахæм лæг. 

19. Чындзæхсæвмæ æмæ чындзхæссæг цæуынц æрмæстдæр хуынд адæм. Æнæ хонæгæй цæуын у худинаг. Чындзхæсджыты нымæц æдæппæтæй фондз æмæ ссæдзæй фылдæр хъуамæ ма уа. 

20. Хæдзары хицау чындзхасты бон чындзхæсджыты æрбахоны иу-дыууæ сахаты раздæр йæ хæдзармæ. Хицæнæй сæ (æрмæстдæр уыдоны) æрбадын кæнынц фынджы уæлхъус. Кæрæдзийы базонынц. Сæ хистæр бамбарын кæны алкæмæндæр йæ хæстæ. Чындзхæсджыты хистæр, стæй фысымтæй кæмæн æмбæлы, уыдон хъуамæ ма ауадзой хæддзу чындзхæссæг. Хистæр скувы æртæ кæрдзыны. Фæкæнынц æрмæстдæр æртæ сидты: Стыр Хуыцауы, Уастырджийы тыххæй стæй æртыккагæй бæлццæтты афæндараст кæны. Хистæр бамбарын кæны чындзхæсджытæн, цæмæй хæрзæгъдауæй сæхи равдисой, сæхиуыл фæхæцой карз нозтæй, тызмæг ныхас ма кæной, уой æгъдауджын æмæ æфсармджын. 

21. Чындзхæсджыты хистæр сылгоймагæн баргонд вæййы, чызджы хæдзармæ цы хуын æрвыст цæуы, уый радзурын æмæ равдисын. 

22. Чындзæхсæв хъуамæ райдайа 2-3 сахаты фæстæдæр чындзхæсджыты ацыдæй, цæмæй чындзы æрбахæссынмæ бадт ма фехæла. Цалынмæ чындзхæсджытæ чындзы хистæрты размæ æрбахоной, уæдмæ не ’мбæлы фынгæй сыстын, чындзæхсæвæй ацæуын, хъазт фехалын. 

23. Чындзхæсджытæ хъуамæ ацæуой æмæ фæстæмæ здæхой афоныл, ууыл бацархайæнт сæ хистæр æмæ къухылхæцæг. Æрæгмæ куы ’рбаздæхынц, уæд сæм зæрдæ æхсайы, æгъдау фехæлы, стæй чындзæхсæвæй бирæтæ ацæуынц. 

24. Чындзхæсгæйæ не ’мбæлы: 

– машинæтæ тагъд скъæрын, кæрæдзийæ хицæнтæ кæнын; 

– чындзы фæндаг æхгæнын æмæ лыг кæнын, фæндыр æмбæхсын, уыдæтты тыххæй æхца домын; 

– хæцæнгарзæй гæрæхтæ кæнын; 

– хылкъахæн митæ æмæ тызмæг ныхæстæ; 

– чындзы цыртдзæвæнтæм кæнын; 

– фæрасыг уæвын; 

– къухылхæцæгæй æмæ æмдзуарджынæй æхца домын чындзы дарæс скæныны тыххæй. (Худинаг уæд æндæр æфсæнттæй дæр æхца домын!); 

– æнæ чындзхæсджыты хистæрæй чындзы чындзæхсæвы бадтмæ бакæнын (лæппуйы хæдзары). 

25. Ирон чындзæхсæв фидауы хъæлдзæгдзинадæй, фæндырдзагъд, зард æмæ кафтæй. Чызгæрвысты, чындзхасты, куывды хъуамæ уа ирон æгъдау, ирон зарæг æмæ ирон кафт. Ахуыр кæнæм нæ фæсивæды ирон зарджытæ æмæ кæфтытыл, ирон фæндырæй цæгъдын, цæмæй нæм уа æгъдау, цæмæй ма фесæфа нæ ирон фарн. Профессионалон артистты фæстæ фæсивæд нал фæуæндынц фæндырæй цæгъдын, кафын æмæ зарын. Нæ циндзинад фидауы адæмæй, адæмы хъæлдзæгдзинадæй, уый у кæстæрты хъомылады хос æмæ йæ дарддæр афтæ хæссæм царды. 

26. Фæндырдзæгъдæг хъуамæ йæ хъус дара хистæртæм. Кувæг куы сыста æмæ куы дзура, уæд йæ фæндыры цагъд бауромæд. Хъæуы æфсарм æмæ æгъдау. Алы хъуыддагæн дæр ис рад æмæ бынат. 

27. Чызджы хæдзарæй лæппуйы хæдзармæ æрвыст вæййы хуын æмæ мыдыкъус цайцымæн уидгуытимæ, стæй Сæрызæд. Хуыны вæййы æртæ кæрдзыны, кусартæй хай, нозт. 

28. Чындзхæсджытæ заргæ æмæ фæндырдзæгъдгæйæ æрлæууынц чызджы хæдзары дуармæ. Сæ зарæджы вæййы ахæм ныхæстæ: 

Ой, фæцæуæм уæм, фæцæуæм,  

Ой, амондджын къах фæхæссæм!  

Ой, уæ бон хорз уа, нæ фысымтæ!  

Ой, хæрзæмбæлæг ныл сæмбæлæд!  

Ой, уæлæ хъæды – давонджын!  

Ой, нæ хъуыддæгтæ – амондджын... 

 

Рацæуынц фысымтæ, сæ къухтæ сын райсынц æмæ сæ бахонынц мидæмæ. Чындзхæсджыты размæ нæ хъæуы хæссын æртæ кæрдзыны æмæ нозт, уый у æцæгæлон, æрбайсгæ æгъдау (хлеб-соль). Ирон адæм се’ртæ кæрдзыны кæддæриддæр куывтой фынгыл æвæрдæй. Кæстæр фæсивæд æххуыс кæнынц хуындзæуттæн хæдзармæ сæ хуын бахæссынæн.  

29. Фысымтæ чындзхæсджытæн æрæвæрынц хицæн фынг. Хистæрæн сын фæбады фысымтæй æгъдауджын, дзырдарæхст лæг. Фысымтæй ма цалдæрæй бадынц уазджытимæ. Чындзхæсджыты хистæр, гæнæн-амалæй, хъуамæ бада, кусарты сæр кæм æвæрд вæййы, уым (сæйраг бадты, фысымтимæ). Чындзхæсджытæ æрæджы куы кæной, уæд сæйраг фынджы хистæртæ хъуамæ уыдонмæ æнхъæлмæ ма кæсой, фæлæ сæ фынджы кой кæной. Растыл нымайæм сæйраг бадты ма ноджыдæр чындзхæсджытæй иу цалдæр ас лæджы сбадын кæнын.  

30. Чындзæхсæвы æмæ чызгæрвысты фынгыл алкæмæн дæр йæ разы æвæрын хъæуы тæбæгъ, агуывзæ, салфеткæ æмæ вилкæ. Сæ разы æнæмæнг хъуамæ уа уырдыглæууæг. Хистæры раз рагацау æвæрæм сыгъдæг тæбæгъы агуывзæтæ (гыццылтæ æмæ стыртæ), цæмæй нуазæнтæ арвита, уый тыххæй. 

31. Хистæрты раз вæййы æртæ уæливыхы, сæр æмæ бæрзæй – сæрæн йæ галиуырдыгæй. Уыдонимæ æртыккаг хайæн æвæрынц кусарты уæн дæр. Ирон уырнынады рахиз æмæ галиуы мидис тынг хицæн кæны. Рахиз хæссы царды, растдзинады, циндзинады нысан. Галиу та - иннæрдæм. Уæдæ нын кæд кусарты сæр æвæрд цæуы хистæрты кадæн, сæ куырыхон зонды нысанæн, бæрзæй нысан кæны царды сой кæй къухтæй цæуы, сæ удвæллойæ бинонты чи дары, уыдоны, уæд цы мидисимæ æвæрынц кæмдæрты циндзинады фынгыл бæрзæй сæрæн йæ рахиз фарс? Кæд искæмæ ацы фарста ахсджиаг нæ кæсы, уæд уымæй рæдийы. Æртæ кæрдзынæй, кусарты сæр æмæ бæрзæйы раз кувæм Стыр Хуыцау æмæ йе сконд зæдтæм. Уыцы хъуыддаджы та аппаринаг лыстæгдзинæдтæ нæй. Уæн фынгыл сæвæрынц кæстæрты номыл, тыхджын, æхсарджын, лæгдзинадæй æххæст куыд уой, уый тыххæй.  

Скувыны размæ хистæр астæуккаг уæливых фæбырын кæны рахизырдæм, уæллаг та – галиуырдæм. Уымæй æвдисæм Дунесфæлдисæгæн æртæ кæрдзынæй йæм кæй кувæм. Цæмæн ахæцæм уæллаг кæрдзыныл галиуырдæм? Уый бамбарынæн зæрдыл æрлæууын кæнын хъæуы, ирон адæм рагæй - æрæгмæ Хуыцаумæ комкоммæ, æнæ искæйы æххуысæй, æргомæй, хурыскæсæнырдæм кæй кувынц, уый. Æмæ кæд афтæ у, уæд хистæрæй галиуырдæм ссыд кæрдзын, кæмæ сæ æвдисæм, уымæ зыны рахизырдыгæй. Уымæй уæлдай ма цины хъуыддаджы кусарт куынæ вæййы, уæд хистæр кувгæйæ галиу къухæй фæхæцы уæллаг кæрдзыны галиу фарсыл.  

Æртæ хистæрмæ вæййы кусартæй кувинæгтæ: 

– хистæрмæ – базыг; 

– дыккаг хистæрмæ – физонæг æртæ фæрскæй; 

– æртыккаг хистæрмæ – физонæг раззаг хуылфызаумæттæй. 

32. Хистæр Хуыцаумæ куы фæкувы, уæд бадты адæм иууылдæр лæууынц бæгъæмсарæй. Къухылхæцæг, æмдзуарджын æмæ кæстæр фæсивæдæй цалдæр лæууынц хистæрты раз æмæ иууылдæр «оммен» кæнынц. Дзырдæн, дарддæр дæр хистæр лæугæйæ куы кува, кæнæ куы сида, уæд иууылдæр хъуамæ кæной лæугæ. «Иу хъуамæ бадгæ кæна, кæннод фынг алидздзæн»-ы æгъдау у æрбайсгæ, нæ фыдæлтæм нæ уыдис. Уый-иу фидарæй дзырдтой ивгъуыд æнусы кар хистæртæ алы кæмтты.  

32 (а). Цины фынгыл иууылдæр хъуамæ бадой бæгъæмсарæй, уымæн æмæ кувгæ кæнынц. Худы бадын æмбæлы æрмæстдæр зианы кæндты, æмæ сæ хæццæ ма кæнæм.  

33. Хистæр скувы, стæй кувæггаг базыг, уæллаг кæрдзынæн йæ рахиз фарсæй иу чысыл хай æмæ бæгæныйы къус авæры къухылхæцæгмæ, дыккаг хистæр – æмдзуарджынмæ, æртыккаг хистæр – бадты кæстæртæм, фынджы сæрты - рахиз фарсмæ. 

33 (а). Арæх цины фынгыл фенæн ис хистæр кувæггагимæ кæстæртæм адæтты уæллаг кæрдзын æнæхъæнæй, стæй уый бынатмæ лæггадгæнджытæй бацагуры æндар кæрдзын æмæ афтæмæй ракувы Стыр Хуыцауы тыххæй. Уый раст нæу, æмæ ма кæнæм афтæ. Хуыцаумæ цы æртæ кæрдзынæй скувæм, уыдонæн ивæн нæй. Кæстæрæн дзы иу чысыл ацаходын кæнæм, уымæн æмæ кæстæр Хуыцауы раз сыгъдæгдæр у . 

34. Иу сахаты бæрц куы абадынц, уæд къухылхæцæг æмæ æмдзуарджын нуазæнтимæ æрбацæуынц хистæртæм, цæмæй сын бар раттой сæ хойы фенынæн æмæ йыл йæ чындздзон дарæс скæнынæн. Чындзхæсджытæ хъуамæ афоныл бацагурой чындзы фыды æмæ йын раарфæ кæной. 

35. Чызджы æфсымæр, кæнæ та хæстæгдæр æрвадæлтæй иу нæлгоймаг бацæуы чызгмæ æмæ йын бафæдзæхсы: «Абонæй фæстæмæ дæ цард уыдзæн æндæр хæдзары, æндæр бинонты æхсæн, æмæ нын кадхæссæг у. Хуыцау дæ фæндараст фæкæнæд æмæ амондджын у, дæ цард дæхи фæндиаг уæд!». Уый фæстæ бар ратты чызгыл йæ чындздзон дарæс скæнынæн. 

36. Къухылхæцæг кæнæ æмдзуарджын къафетты аргъ ратты, сæ хойæн йæ чындздзон дарæс чи скодта, уыдонæн. Ацы æгъдауы мидæг бирæ æхца домын у худинаг æмæ нæ сылгоймæгты уый рох ма уæд.  

37. Чындзы, заргæ æмæ фæндырдзæгъдгæ ракæнынц йæ уатæй. Иуæй-иу рæтты чындзы мад, кæнæ æндæр исчи, фæцæуы чындзы разæй æмæ йын йæ фæндагыл къафеттæ калы. Уый ирон æгъдаумæ ницы бар дары æмæ æндæр адæмты ма фæзмæм.  

Чындзæн йæ рахиз къухыл фæхæцы къухылхæцæг, йæ галиу къухыл чындзхæсджытæй иу чызг, кæнæ кæнгæмад, чызджы фарсмæ цæуы æмдзуарджын. Заргæ æмæ фæндырдзæгъдгæ бацæуынц хистæртæм. Бадты адæм иууылдæр сыстынц. Æмдзуарджын хистæрты раз æрæвæры æртæ кæрдзыны, кусартæй хай æмæ нозт. Хистæр сæ скувы, фæндараст фæзæгъы чындзæн, бафæдзæхсы йæ. Стæй нуазæнтæ авæрынц къухылхæцæгмæ, æмдзуарджынмæ æмæ сæ разы цы кæстæртæ лæууынц, уыдонмæ. Уый фæстæ чындзы заргæ æмæ фæндырдзæгъдгæ машинæмæ ракæнынц. Заргæ фæкæнынц чындзхæссæг кæстæр фæсивæд.  

37 (а). Зымæгон чындзы йæ хæдзарæй куы ракæнынц машинæмæ, уæд хистæртæ æмæ иуæй-иу чындзхæсджытæ бирæ бафæстиат вæййынц чызджы хæдзары, уый раст нæу. Вæййы афтæ, чындз æмæ чындзхæсджытæ уазал кæнынц. Бирæтæ ныууадзынц хистæрты æмæ рацæуынц. Хаттæй-хатт чындзы дæр аласынц, хистæртæ баззайынц æмæ уый раст нæу. 

Хистæртæ хъуамæ зоной, уазалы сæм æнхъæлмæ кæсынц чындзхæсджытæ æмæ хъуамæ кæной цыбыр ныхас. 

38. Ис ма ахæм æгъдау дæр. Чызджы хæдзары æфсинтæ æрцæттæ кæнынц хуын – сиахсæггаг (æртæ хæбизджыны, дзидзайы хай, карк кæнæ гогыз æмæ нозт). Уыцы хуын хъуамæ райса, лæппуйы хæдзарæн кæнæ мыггагæн сиахс чи у, ахæм адæймаг. Хуын чи æрцæттæ кодта, уыдонæн уый ратты къафетты аргъ. Уыцы хуынæн сиахс кад скæны йе ’мгæрттимæ дыккаг бон йæ хæдзары кæнæ æндæр ран.  

39. Иу æгъдауæн ис аивæн. Усгуры йæ чындзæхсæвы мауал æмбæхсæм. Уадз æмæ хъæлдзæгдзинады уæд кæстæртимæ, æввахс. Æцæг йæхи куыд æмбæлы, афтæ дарæд. 

40. Лæппуйы хæдзары чындзы фæндырдзæгъдгæ æмæ заргæ бакæнынц хистæрты бадтмæ. Чындз йæ сæрæй æртæ хатты æркувы. Чызджы хæдзарæй цы хуын рарвитынц, уый хистæртæ скувынц. Уый фæстæ чындзы бакæнынц хистæр сылгоймæгтæм. 

Уым дæр чындз бавæры йæ рахиз къах æмæ æртæ хатты сæрæй къонамæ æркувы. Хистæр сылгоймæгтæ фæцин кæнынц чындзыл. Ацы ран чындз бирæ нæ фæвæййы. Уый фæстæ фæсивæд, заргæ æмæ фæндырдзæгъдгæ, чындзы бакæнынц йæ уатмæ. Чындз йæ уатмæ бахизы йæ рахиз къахæй æмæ йæ æрлæууын кæнынц рæбинаг къуымы. Уым фæсивæд кафынц æмæ зарынц.  

41. Нæлгоймагæн чындзимæ акафын уыдис стыр кадыл нымад, чындзимæ чи акафы, уый йын æгъдау скæны.  

41 (а). Фæстаг рæстæг нæ ирон чызгæрвыстыты æмæ чындзæхсæвты апарахат ис иу фæсарæйнаг æгъдау. Чындзмæ æрбахæссынц дидинджыты баст æмæ йæ уый йæ сæрты фехсы æрыгон чындздзон чызджытæм. Кæд кæмæдæрты хорз кæсы, уæддæр ирон æфсармы домæнтæм гæсгæ, чындзæн къæйныхæй дидинджытæ зыввыттытæ кæнын аив нæу. Уæ хорзæхæй, ныууадзæм ахæм митæ. Ирон æфсармы сæрты хъæлдзæгдзинады охыл хъуамæ ма хизæм.  

42. Куыд бауынаффæ кæной бинонтæ, уымæ гæсгæ чындзæхсæвы изæрæй, кæнæ та дыккаг бон хызисæг чындзы хыз сисы. Сæрызæды хæцъил (тырыса) æрбарвитынц чызджы хæдзарæй, æмæ йæ хыз сисыны фæстæ бафидар кæнынц хæдзары къулыл цармæ æввахс (рæбынæй). Хызисæг чындзы бафæдзæхсы Бынатыхицауыл, цæмæй бинонтыл нымад æрцæуа, йæ æртхуроны хай йæм хауа. Бафæдзæхсы йæ Мады Майрæмыл, цæмæй йын бирæ цот уа. 

43. Чындзæн сыхæгтæй кæнæ хæстæджытæй вæййы кæнгæмад. Кæнгæмады хæс хатгай йæхимæ райсы къухылхæцæджы бинойнаг, куыд баныхас кæной, афтæ (вæййы æрмæстдæр иу кæнгæ мад). Кæнгæ мад йæ «чызгæн» хуын æрбахæссы, йæ цæст æм дары æмæ йын амоны ног царды хъуыддæгтæ. 

44. Хызисты фæстæ чындзмæ рахæссынц мыдыкъус сыгъдæг цайцымæн уидгуытимæ. Уаты вæййынц æрмæстдæр сылгоймæгтæ æмæ сывæллæттæ. Къусыл фæхæцы кæнгæ мад, къухылхæцæджы кæнæ æмдзуарджыны бинойнаг. Сылгоймæгтæн радыгай чындз авæры фындзы кæлмæрзæн æмæ мыды хай æд уидыг. Чындзæн йæхицæн дæр æфсин ацаходын кæны мыдæй, æрмæст сыгъдæг уидыгæй. 

45. Фæстагмæ кæстæр фæсивæд мыдыкъус аскъæфынц. Къус фæстæмæ афтидæй раттынц хæдзары бинонтæн.  

46. Афтид къус балæвар кæнын æмбæлы къухылхæцæгæн. 

47. Чындзимæ вæййы чындзæмбæлттæ. Уыдон æхсæв лæппуйы хæдзары баззайынц, дыккаг бон сын лæвæрттæ скæнынц, æмæ хуындзæуттимæ ацæуынц. 

48. Дыккаг бон чындзæн йæ цæгатæй æрбахæссынц хуын. Хуындзæуттæ вæййынц æрыгон фæсивæд – 10-15 адæймаджы – лæппутæ æмæ чызджытæ. Хуындзæуттæй хистæр сылгоймаг радзуры æмæ равдисы чызджы хæдзарæй æрвыст хуын. Хуындзæуттæн саразынц хъазт æмæ фынг. Хæдзары уавæрмæ гæсгæ сын акæнынц кусарт – фыс кæнæ уæрыкк. 

48а. Хуыны дзаумæтты номхыгъд куы фæдзурынц, уæд чемоданы исчи ныппары йæ худ кæнæ кæлмæрзæн. Уымæн хуынæй кæнынц лæвар, уый у адæмы хъæлдзæггæнæн æгъдау. 

49. Чындзæхсæвы чындзы тиу уатмæ куы бацæуы, уæд йемæ бахæссы къафеттæ. 

50. Чындзæхсæвы изæрæй сиахс йе ’мгæрттимæ ацæуы йæ каистæм сиахсы цыд. Бахæссынц лæвар: чындзы мадæн къабайаг æмæ къафеттæ.  

51.Чындзæхсæвы хистæрæн бадын кæнын хъæуы, ирон æгъдæуттæ хорз чи зоны, æгъдау раттынмæ рæвдз чи у, ахæм карджын адæймаджы. Хæдзары хицау хистæры бацагуры цалдæр боны раздæр. 

Фынг æвæргæйæ, алы хæринаг дæр æвæрын райдайын хъæуы хистæртæй. Хистæртæн сæ разы хъуамæ æнæмæнг уой фæрсчытæ æмæ сины хæйттæ, хицæн тæбæгъы та - уæны хай. Уæнмæ кардæй æвналæн нæй. Хъæуы йæ цалдæр сидты фæстæ фыдызгъæлæй фæхицæн кæнын æмæ хистæры раз æрæвæрын. 

52. Алы адæймаджы раз дæр хъуамæ уой агуывзæтæ донæн æмæ нозтæн, тæбæгъ, вилкæ æмæ æндæр хæрыны мигæнæнтæ æмæ къухсæрфæн гæххæтт (салфеткæ). 

53. Кувгæйæ хистæртæ рахиз къухæй хæцынц нуазæныл, галиу къухæй та, цы йæм æмбæлы кусартæй, уыцы кувинагыл. Фынджы хистæр скувы бæгæныйæ. Бадты райдианæй суанг йæ кæронмæ хистæрты раз, фынгæн йæ рахиз фарс, æнæмæнг хъуамæ лæггад кæна уырдыглæууæг, сыхæгтæй кæнæ мыггаджы кæстæр сиæхстæй исчи. Ууыл рагацау ахъуыды кæнын фæхъæуы хæдзары хицауы, кæнæ та уынаффæгæнæджы. 

54. Фынгыл не ’мбæлы карз нозт æмæ хæрынæй кæрæдзимæ хатын, уæлдæйттæ нуазын кæнын. Не’мбæлы хистæры æвастæй искæмæн нуазæнтæ дæттын, иу сидты мидæг дыгæйттæ-æртыгæйттæ нуазын. Уыдон сты губындзæлты æмæ расыггæнджыты æрымысгæ æгъдæуттæ. Алчидæр хъуамæ æвдиса йæ хорз æгъдау. Бадты адæмæй чи цы нуазы, уый алкæмæн дæр йæхи бар у. Фыдхæрд æмæ фыднозт – æнæгъдаудзинад. 

55. Фынджы бадт æмæ æгъдау хуыздæр уыдзæн, æртæ хистæрæй фæстæмæ иннæтæ хæрзгыццыл куы дзурой, уæд. Дæргъвæтин ныхас нæ фидауы гаджидауы, æмбæлы цыбыр æмæ аив ныхас. 

56. Ирон фынгæвæрд табуйаг у, уымæ гæсгæ йын ис фидар фæтк. Кæстæрæн не’мбæлы бадын иу фынгыл йæ фыдыфыд, фыд, фыдыфсымæр кæнæ хистæр æфсымæримæ. Адæмы раз аив нæу каисимæ бадын дæр.  

Фынгыл бадгæйæ хъæуы зæрдыл дарын: 

– хистæр куы сыста, сидт куы уадза, кæнæ ныхас куы кæна, уæд бадты адæм хæрд, нозт æмæ дзурын хъуамæ бауромой æмæ хистæрмæ хъусой; 

– не’мбæлы хистæрæн уайдзæф кæнын кæнæ хай дæттын; 

– не’мбæлы хистæры æвастæй фынгæй стын, тамако дымын, искæмæн нуазæнтæ дæттын, уæлдай сидтытæ кæнын; 

– не’мбæлы хистæртæм дæлейæ уæлæмæ дзурын; 

– нуазæн канд хистæрæн не ’рбахæссынц, уымæ гæсгæ дзурын, хæрын æмæ нуазын фæуромæм æмæ нуазæн чи æрбахаста, уымæ хъусæм; 

– алчидæр æй хъуамæ зона æмæ æмбара, дæхи дарынæй ды кад кæныс æви æгад, бинонты, мыггаджы æмæ ирон адæмы; 

– хистæр йæхæдæг хъуамæ уа кадджын, аргъ ын кæной бадты адæм. Хистæры хæс у бадты адæмæй йæхи æвзæр чи дара, уымæн уайдзæф кæнын; 

– хистæрты раз æмбæлы уырдыгстæг, уый кæстæртæн у скъола. 

57. Бадты кæронмæ æввахс æртыккаг хистæр арфæ ракæны хистæрæн. 

58. Стыр чындзæхсæвтæ ма кæнæм, ма барæм нæхи хъæздгуытыл. Чындзæхсæвмæ æрхон сыхæгты, хæстæджыты, хиуæтты æмæ зонгæты. Нæ хъæуы хонын ресторанмæ сæдæгай æмæ мингай адæймæгты, уый нæ æфтауы цæстмæ митыл, æгъдау та лæмæгъдæр кæны. Чындзæхсæвы лæвæрттæ кæнæм иннæтæм гæсгæ нæ, фæлæ кæмæн куыд йæ фадат у, афтæ. 

59. Чындзæхсæвтæ æмæ чызгæрвыстытæ ныр арæхдæр кæнынц ресторанты. Уый у рæстæджы домæн æмæ йын фæстæмæ аивæн нал ис. Фæлæ уыимæ сарæх сты бонджынты дзыппæй цæугæ æнаив цæхджын митæ, æххуырсгæ кафджытæ æмæ алыхуызон артисттæ, æххуырсгæ «æгасцæуайзæгъджытæ», кæстæртæ æмæ хистæртæ дæр. Кæмдæрты ресторанмæ æрбахæссынц хæдзары къонайы нысантæ, суанг Сафайы Рæхыс, æмæ чындзы уый алыварс фæзилын кæнынц. Ирон Æгъдауы алы фæзилæны дæр ис мидис, æмæ уыцы мидис сæфгæ кæны, кæм цы æмбæлы, уый не’мбаргæйæ, æгъдау цæстмæ митæй куы раивæм, уæд. Ма фæзмæм æнæмбаргæ хъал адæмы, хицæн кæнæм хорз æгъдау æвзæрæй.  

60. Чындзхæсджытæй бирæтæ цæуынц сæхи машинæтыл. Æгæр бирæ бавæййынц, æмæ сæрфат нал вæййы. Хуыздæр уаид, рог машинæтæ къаддæр, фæлæ автобусы заргæ æмæ фæндырдзæгъдгæ цæуын. Æгæр тагъд цæуын нæ хъæуы, уый фыдбылыз хæссы. Нозтджын адæймаджы ма уадзæм машинæ тæрын. 

61. Чындзæхсæв, кæнæ чызгæрвыст рестораны куы вæййы, уæд фылдæр хатт адæм бадынц дæсгæйттæй хицæн фынгты уæлхъус. Уыдонæй чидæртæ хъуамæ райсой сæхимæ сæ фынджы хистæрты хæстæ. Цалынмæ фынджы хистæр скува Хуыцаумæ, уæдмæ иннæтæн нуазын æмæ хæрын не’мбæлы. Хистæр кары адæмæн сæвæрынц сæрмагонд даргъ фынг. Уый хъуамæ уа æвæрд музыканттæй куыд гæнæн ис афтæ дæрддæр, хуыздæр та - æндæр агъуысты. Хæдзары хицау, кæнæ уынаффæгæнæг хистæр хъуамæ развæлгъау музыканттæн фидарæй бафæдзæхса, цæмæй æгæр хъæрæй ма цæгъдой æмæ зарой, хистæр куы кува, уæд та иу зард фæмынæг кæной. 

Арæх инструментты хъæрæй агъуысты къултæ ризынц, лæджы сæрымагъз фæцæйтоны, хистæр, кæстæр дзы нал вæййы бæрæг. Хистæр кувынмæ кæнæ фæсидынмæ куы сысты, уæд æм хъусæг нал вæййы. Абоны музыкалон инструментты къуырмагæнæг гыбар-гыбур хæссы стыр зиан нæ Ирон Æгъдауæн, ныссæнды къæхты бын чындзæхсæвы рæсугъддзинад, циндзинадмæ хуынд адæм та рацæуынц сæрнизимæ. Уый хъуамæ уа хъуыдыйаг чындзæхсæв чи кæны, уыцы хæдзары хицауæн. Ныры рæстæджы æвæццæгæн музыканттæ æххуырсыны æгъдау нал аивдзыстæм, фæлæ-иу зынгæ хуыздæр уаид, куы æххуырсиккам æнæ тыхджын электрон аппаратурæ чи кусы ахæмты. 

62. Чындзæхсæвы рæстæг бинонтæ (лæппуйы æмæ чызджы хæдзары дæр) бабар кæнынц сыхæгтæй иу адæймагæн, уынаффæгæнæг у, зæгъгæ. Уый йæ хъус дары, цæмæй циндзинад аив æмæ рæсугъддæр ацæуа, уымæ. Уый вæййы сæрæн, адæмы æхсæн кады ном æмæ æгъдау æвæрæг. 

63. Худинагыл нымад уæд лæппуйæ, чызгæй кафын нæ комын нæ зоныны охыл. Хъазты ерыс кæнын хъæуы хуыздæр кафт æмæ зардæй. 

64. Бинонты æхсæн, рæвдауæндæтты æмæ ахуырады бынæтты ахуыр кæнын хъæуы нæ кæстæрты кафын æмæ зарыныл нæ хорз æгъдæуттæ зонын æмæ æххæст кæныныл. 

65.Адæймагмæ хъуамæ уа æгъдау æмæ æфсарм, уæд йæ фæстæ ныууадздзæн хорз цот, кад æмæ намыс. Уый уыдзæн йæ кæстæртæн, йæ мыггагæн, ирон адæмæн фæзминаг хъуыддаг, нæ царды бындур. 

66. Чызгæрвыст æмæ чындзхасты хистæры куывд æмæ сидтытæ вæййынц мæнæ ахæм: 

- Иунæг Кадджын Стыр Хуыцаумæ куывд 

- Уастырджимæ куывд 

- дыууæ кæстæры цардамонды тыххæй 

- сæ ныййарджыты тыххæй 

- дыууæ мыггаджы тыххæй 

- бинонты цардамонды тыххæй 

- уазджыты цæрæнбон 

- къухылхæцæг æмæ æмдзуарджыны цардамонды тыххæй 

- сыхбæсты цæрæнбоны тыххæй (арæхдæр хауы дыккаг хистæрмæ) 

- æфсинты цæрæнбоны тыххæй 

- фынджы хистæры цардамонды тыххæй (хауы æртыккаг хистæрмæ) 

- æмгардзинады тыххæй 

- бæлццæтты цæрæнбоны тыххæй 

- кæстæрты цардамонды тыххæй 

- æппæт зæдты æмæ дауджыты тыххæй 

- бæркады сидт 

- Къæсæры Уастырджийы номыл 

- Фæндæгсæр Уастырджийы номыл 

 

Ирыстоны кæстæртæй курæм: «Бинонтæ кæнут афоныл! Арфæ уын кæнæм: уæ фæдыл сывæллæттæ уæд бирæ, амондджын хъæбултæ уын уæнт. Сывæллæттæ схæссын æнцон нæу, фæлæ хал халæн æххуыс у. Уыдон куы рахъомыл уой, уæд сæхæдæг амал кæндзысты. Нæ адæм бирæ æмæ æгъдауджын, кæрæдзийæн адджын, фидар æмæ æмзонд куы уой, уæд нын цæрын дæр æнцондæр уыдзæн, æмæ нæ ахæм фарн æмæ амонд уæд!» 



 Комментарии к статье (0)      Версия для печати
 
Выдающиеся осетины