Мы публикуем данный материал на русской версии сайта ввиду его исключительной актуальности и значимости. Он написан автором на осетинском языке несколько лет назад, и мы пока не смогли перевести его на русский. Но вместе с тем уверены в том, что те, кто сможет прочитать его, не пожалеют об этом. 

Источник: 

http://www.iriston.com/ 

Разныхас  

Иу ирон лæг дæр ныртæккæ гуырысхо нæ кæны, ирон адæм зын уавæрмæ кæй æрцыдысты, ууыл. Бабирæ сты, тагъддæр алыг кæнын кæй хъæуы, ахæм фарстатæ. Ирыстоны арæнтæм лæбурынц. Фæсхохы нæ зæххытæ гуырдзы сæхи хонынц, сæ быцъынæг тонынц, цæмæй сæ байсой, ууыл. Ам, Цæгат Ирыстоны та нæ ныхмæ хъулгъа ныллæуыдысты. Терчы рахизфарс сæхи хонын байдыдтой, нæ фæсивæд сын фаг ныхкъуырд радтой, фæлæ уæддæр нæма æрсабыр сты, нæ арæнтæм нын лæбурынц, иугай нæ марынц, нæ мулк нын тыхист кæнынц.  

Бæлвырд нæу нæ паддзахадон арæзтады фидæн: искæимæ æмбар цæдисонтæ уыдзыстæм, æви искæй дæлбар цæрдзыстæм, æви хибар иугонд паддзахад сараздзыстæм, æви ныр куыд дыууæ дихы стæм, афтæмæй баззайдзыстæм.  

Нæ экономикæ дæр хуыздæр уавæры нæй. Хæлдмæ цæуы. Нæ иумæйаг мулк хæлæттаг кæны. Иутæ дзы сæ дзыппытæ æгæр дзаг кæнынц, иннæтæ — уымæй нæ адæмы фылдæр хай — цæрæнбонты фыдæбон чи фæкодта уыдон, бынтон гæвзыкмæ æрцыдысты.  

Нæ ирон удварн, не ’взаг, нæ культурæ æмæ нæ историйыл бирæтæ сæ къух систой. Фæлтæрæй-фæлтæрмæ нæ ирондзинад сæфтмæ цæуы. Нæ фыдæлтæй баззайгæ цардахасты æууæлтæ æмæ нæ рæсугъд æгъдæуттæ скуынæг сты.  

Фыдракæнддзинад сарæх. Давын, кæрæдзийы бафхæрын, гæртам исын, сайын, тыхми бакæнын нæм диссаг нал кæсынц. Иу лæг иннæйы бастигъыныл архайы.  

Хуыздæр уавæр не ’вдисынц нæ демографийы ивддзинæдтæ дæр. Ирон адæм фылдæр нал кæнынц. Ноггуырд сывæллæтты нымæц къаддæрæй-къаддæр кæны. Кар адæм æвзонг фæсивæд æмæ сывæллæттæй дзæвгар фæфылдæр сты.  

Нæ æнгомдзинад фехæлд. Иумæ иннæйы хорздзинад хъыг кæсы. Фæзынд нæм алыхуызон политикон партитæ æмæ æхсæнадон змæлдтытæ, æмæ нын нæ чысыл адæмы къордгай кæнынц. Мах, ирон адæм, рагæй дæр искæйы фæдыл азгъораг стæм, кæнæ та дун-дунейы проблемæтыл хъуыды кæнын байдайæм, цымæ исчи нæ уынаффæ хъуаг у. Афтæмæй та нæхи фаг дæр нæ кæнæм, нæхицæн нывыл уынаффæ никуы бакодтам. Ацы тыхст заман дæр та иумæйаг зонд райсын нæ фæразæм.  

Иудзырдæй, Ирыстон нырæй тæссагдæр уавæры никуы уыд. Ныхас цæуы, нæ адæмы фидæн бахъахъхъæндзыстæм, æви нæхи сæфтмæ æруадздзыстæм, ууыл. Рæстæг ахæм у, æмæ хъуамæ арф ныхъхъуыды кæнæм, раиртасæм, равзарæм цавæр паддзахадон æмæ æхсæнадон цардарæзт аразæм, цавæр æхсæнадон ахастдзинæдтæ æвæрæм не ’хсæн, цавæр исбонады бындурыл æрлæууæм. Уыдонæн аразгæ у нæ ирон удварн, нæ ирон миддуне, нæ ирон æгъдау, уаг æмæ æфсарм, нæ ирон лæгдзинады фидæн. Уыдонæй аразгæ у, ирон лæг ма ирон лæгæй баззайдзæн æви нæ, уый.  

Нæ фидæнæн цы бындур æвæрæм, уымæн та сбæлвырд гæнæн ис æрмæстдæр нæ фыдæлты цардарæзт, цардахаст, удварн æмæ миддуне раиртасгæйæ. Фидæны бындур æдзухдæр ивгъуыд заман вæййы, Фыдæлты фæткæй цы адæм фæиртæса, уымæн æнæ фæцудгæ нæй, фæлæ æрмæст фыдæлты фæткыл лæууæг адæм дæр размæ нæ ацæудзысты, царды ногдзинæдтæ куы нæ исой, стæй иннæ адæмты хорздзинæдтæ куы нæ фæзмой, уæд. Ацы хъуыды у, чиныджы цы уац лæвæрд цæуы, уый сæйраг мидис. Уымæ гæсгæ йæ фыццаг хайы ныхас цæуы нæ фыдæлты цардарæзты сæйраг хицæндзинæдтыл, дыккаджы — ирон удварны бындурондæр миниуджытыл, æртыккаджы та иртæст цæуынц сæйраг ауайæнтæ нæ фидæнмæ, нæ фидæны æхсæнадон арæзтады сæйраг æнцæйттæ.  

Уацы цы хъуыдытæ ис, уыдон, чи зоны, иууыл раст не сты, чи зоны æмæ искæмæ хуыздæр хъуыдытæ ис, кæнæ та фæзына. Æцæг дзы цы фарстатæ æвæрд цæуы, уыдоныл бæстон æрныхас кæй хъæуы, уый та гуырысхойаг нæу. Уымæ гæсгæ уац нæ фидæны цардарæзты фарстатыл арфдæр ахъуыды кæнынæн æрмæст æфсон куы фæуа, уæддæр автор стыр разыйæ баззайдзæн. Уæлдай æхсызгон та йын уаид, чи йæ бакæса, уыдон æм сæ фиппаинæгтæ куы фехъусын кæниккой, уæд. Фиппаинæгтæ æрбарвитæн ис Цæгат Ирыстоны паддзахадон университеты психологийы кафедрæмæ.  

Уац фыццаг хатт мыхуыргонд æрцыд фарон августы мæйы газет «Рæстдзинад»-ы 152, 154, 156, 157-æм номырты. Йæ сæргонд хуынди: «Нæ фидæн — нæ сагъæс». Рацыд сæрмагонд рубрикæйы бынмæ: «Цы уыдыстæм, цы стæм, цы уыдзыстæм». Автор куыд æнхъæл нæ уыд, газеткæсджытæ йæ сæ зæрдæмæ афтæ арф айстой. Уымæн æвдисæн сты, «Рæстдзинад»-ы редакцимæ, стæй авторæн йæхимæ дæр газеткæсджытæй цы бирæ разыйы ныхæстæ æрбацыд, уыдон. Бирæтæ дзы газеты редакцийæн сæ фæндон дæр загътой, цæмæй хицæн чиныгæй мыхуыры рацæуа. Газеты редактор Хъесаты Володя газеткæсджыты фæндон фехъусын кодта Цæгат Ирыстоны паддзахадон университеты ректор Мæхæмæтты Ахуырбегæн. Ныр уац хицæн брошюрæйæ кæй цæуы, уый фыццаджыдæр. газеткæсджыты, стæй та Хъесаты Володя æмæ Мæхæмæтты Ахуырбегы фæрцы у. Арфæйаг уæнт. Царды сын бирæ бантысæд!  

Ирон цардарæзт  

Ирон цардарæзтæн тынг рагон уидæгтæ ис. Нæ рæстæджы францаг стыр ахуыргонд Ж. Дюмезиль фыста, ирон адæм, дам, суанг Уæрæсеимæ баиуы агъоммæ бахъахъхъæдтой сæ незаманы хæрз рагон фыдæлтæ, æртæ-цыппар мин азы размæ цæ рæг индоирайнаг (ариаг) адæмты цардарæзт æмæ æхсæнадон уагæвæрдæй бирæ фæзылдты. Уыдон фидарæй фæхастой скифтæ, сарматтæ, алантæ та сæ ирон адæммæ æрхæццæ кодтой. Мæнгæй нæ фæзæгъынц, ирон цард Иратаманæй (Ир Атан Аман) нырмæ Хуыцауæй лæвæрд у, зæгъгæ, ома адæмы сурæты æрдз æмæ удварн куы баиу сты, уæдæй нырмæ цæуы. Уый та ариты цæстæнгас уыд.  

Нæ равзæрд рагон ариаг адæмтимæ баст кæй у, уымæн æвдисæн у, нæхæдæг нæхи цы этнонимæй хонæм — ирон, зæгъгæ, уый дæр. Этнонимтæ «ирон» æмæ «алан», ахуыргæндтæ сæ куыд иртасынц, афтæмæй равзæрдысты дзырд «арйана»-йæ. Афтæ сæхи хуыдтой рагон аритæ.  

Ж. Дюмезиль æмæ иннæ ахуыргæндтæ ирон цардарæзты раиртæстой ариты стыр фæд, уæлдайдæр та Уæлладжыры ирæттæм. Уыдон куыд æвдисынц, афтæмæй ирæтты æхсæнад рагон ариты хуызæн арæзт уыдис æртæ стыр сæрибар æмæ æмсæр социалон къордæй — зондхæсджытæ, æфсæддонтæ æмæ бæркаддæтджытæй (зонд, тых æмæ бæркад). Ариты уыцы æртæ къордæй кæддæр равзæрдысты рагон Индийы æртæ уæллаг кастæйы — брахмæнтæ, кшатритæ æмæ вайшьятæ. Ирон историон таурæгътæм гæсгæ та зонд лæвæрд уыд Къусæгонтæм, тых — Цæразонтæм, бæркад — Сидæмонтæм, Нарты кадджыты та — Алæгатæ, Æхсæртæггатæ æмæ Борæтæм. Фæстæдæр Къусæгонтæ, Цæразонтæ æмæ Сидæмонтæй равзæрдысты бирæ нырыккон ирон мыггæгтæ. Арæх ракæныпц цыппæрæм социалон къорд Æгъуызаты кой дæр, ома уыдон Цæразонтимæ æмсæр хæстонты æхсæнадон къорд уыдысты, зæгъгæ. Ирон таурæгътæм гæсгæ æцæгдæр афтæ цæуы. Фæлæ рагон индоирайнаг адæмты тыххæй цы зонадон куыстытæ ис, уыдон лæмбынæг куы раиртасай, уæд бынтон афтæ нæу. Зæгъæм, ариты æртæ æхсæнадон къордтæн алкæмæн дæр уыд нæхи сæрмагонд хуыз: зондхæсджытæн — урс, хæстонтæн — сырх, бæркадхæсджытæн — морæ. Æгъуызатæн та сæ ном сæ уæлæ ис — «æгъуыз» — атæ, ома сæхи сæрмагонд хуыз сын нæй. Æнхъæлæн нс, Æгъуызатæ кæддæр цыдæр историон цауты фæрцы иннæ æртæ æхсæнадон къордимæ æмсæр бынат æрцахстой, фæлæ сын уæддæр фæткмæ гæсгæ сæрмагонд хуыз не ’мбæлд. Ацы хъуыды хорз фидаргондæй æвдисы Сæбæтхъуаты А.Б., фæлæ, хъыгагæн, нырмæ йæ зонадон куыст мыхуыргонд нæма æрцыд.  

Ирон адæм, тæтæр сæ куы ныппырх кодтой, уый фæстæ дуиейы адæмты ’хсæн ногæй куы рабæрæг сты æмæ наукæйы цæстæнгасмæ куы бахаудысты, уæд цардысты Астæуккаг Кавказы хæхты цæгат æмæ хуссар фæрстыл цалдæр комы. Цæгатаг ирæттæ цардысты фондз комбæстæйæ: Уæлладжыр, Туалтæ, Куырттатæ, Дыгур æмæ Тæгиатæ.  

Фондз комбæстæйæн дæр сæ цардарæзт иухуызон уыд, кæд се ’хсæн бæлвырд хицæндзинæдтæ иртæст цыд, уæддæр. Бинонтæ, мыггаг, иу фыдæлæй равзæргæ æрвадæлтæ, сыхбæстæ, хъæубæстæ, зылд (община) æмæ комбæстæ,— ахæмтæ уыдысты, сæ кæрæдзи ’хсæн æнгом баст чи уыд, уыцы ирон цардарæзты социалон къордтæ.  

Мыггаг, хъæубæстæ, зылд æмæ комбæстæйæ алкæцы дæр уыд хæдбар социалон къорд, кæд сæ иутæ иннæтæм хаудысты, уæддæр. Уынаффæгæнæг æмæ тæрхонгæнæг дæр сæхицæн сæхæдæг уыдысты. Алы къордæн дæр уыд сæрмагонд уынаффæдон — хистæрты ныхас. Ныхас, цы къордмæ хаудис, уымæ гæсгæ æвзæрста мыггаг, хъæубæстæ, зылд æмæ комбæстæйы хъуыддæгтæ. Таурæгътæ дзурынц, æппæт ирон адæмæн, дам, Дагомы — Къусæгонты сæйраг цæрæнбынаты, иумæйаг Стыр Ныхас дæр уыд, зæгъгæ.  

Ныхасы бадтысты фендджын, дзырдарæхст, ирон уаг æмæ æгъдау хорз чи зыдта, ахæм дзырддзæугæ хистæртæ. Уынаффæ хастой, фыдæлты уаг æмæ æгъдау куыд амыдтой, уымæ гæсгæ. Ныхасы уынаффæйыл дыууæ ничи загътаид, æнæмæнг æй æххæст кодтой.  

Ныхас ма ноджыдæр уыд царды стыр скъола дæр. Ам-иу хистæртæ æрхастой фыдæлты æмбисæндтæ, фæндырæй цæгъдгæйæ зарыдысты рагон кадджытæ, йæхи царды æхсарджын, арæхстджын æмæ æфсармджынæй чи равдыстаид, уыдонæй æппæлыдысты. Хистæрты раз уырдыг лæууыдысты астæуккаг кары лæгтæ, фæсивæд æмæ сæм лæмбынæг хъуыстой.  

Фæткмæ гæсгæ Ныхасы фарсмæ хъуамæ уыдаид хъазæн фæз. Ам та фæсивæд æвзæрстой сæ лæгдзинад, бæхыл бадынмæ, кардæй хæцынмæ, топпæй æхсынмæ, хъæбысæй хæцынмæ, дзыхæй дзурынмæ, кафынмæ æмæ зарынмæ куыд арæхсынц, уый. Хистæртæ сæм сæ цæст дардтой, амыдтой сын, разæнгард сæ кодтой.  

Ирон адæмæн фыдæлтæй баззад раст лæджы тæрхон. Дыууæ лæджы нæ фидауынц, зæгъгæ, уæд-иу тæрхонгæнæгæй равзæрстой, сæ дыууæ дæр кæуыл æууæндыдысты, ахæм æртыккаг лæджы. Мыггæгты быцæутæ æвзæрстой хъæубæстæйы æвзаргæ лæгтæ, хъæубæстæты быцæу — зылды дзырддзæугæ лæгтæ, зылдты быцæу та-иу рахастой комбæстæйы тæрхонмæ. Фæлæ исты стыр бæллæхтæ æрцыди, зæгъгæ, уæд-иу фарста æвзæрста Дагомы тæрхон. Дагомы тæрхоны лæгтæй дыууæ хъуамæ уыдаиккой Къусæгонтæй, фæйнæ иуы Цæразонтæ æмæ Сидæмонтæй, иу та, быцæу цы комбæстæйы æрцыдаид, уырдыгæй. Дагомы тæрхон уыд фæстаг бардзырд. Ирон фæткмæ гæсгæ тæрхоны лæгтæ алы хъуыддагæн дæр сæрмагондæй æвзæрст цыдысты, ома иудадзыг тæрхонгæнæг нæ уыдысты.  

Куыд уынæм, афтæмæй ирон цардарæзт фæткыл æвæрд уыд. Уымæ гæсгæ ирон æхсæнады зын ссарæн сты паддзахадон цардарæзты æлхъивæн оргæнтæ. Æппындæр та дзы бынат нæ уыд пъæлицæ, ахæстон æмæ сæрмагонд паддзахадон æфсадæн. Æппæт нæлгоймæгтæ дæр бæлвырд кары хæстон æмæ фæдисоныл нымад уыдысты. Бахъуаджы сахат-иу æхсарджындæр, зондджындæр, фендджындæр æмæ фæлтæрдджындæр нæлгоймæгтæй сæхицæн хæстон фæтæг равзæрстой.  

Гъе, ахæм уыд нæ фыдæлты цардарæзт, ирондзинад кæм равзæрд æмæ ныффидар, нæ фыдæлтæ æмсæр æмæ сæрибарæй кæм цардысты æмæ фæллой кодтой, уый.  

Афтæ дзурджытæ дæр фæуыдзæн, кæд ирон цардарæзт æцæгæй дæр ахæм уыд, уæд куыд æмбаргæ у, советон наукæйы, стæй хицæн историон фыстыты цы хъуыды ныффидар, ома, ирон цардарæзты, уæлдайдæр та Дыгур æмæ Тæгиаты комбæстæты феодалон ахастдзинæдтæ æвæрд уыд, зæгъгæ, уый.  

Æртæ сæйраг цæстæнгасы ныффидар уыцы фарстамæ. Иу дзы амоны, зæгъгæ, ирæттæм феодалон ахастдзинæдтæ никуы уыд, иууылдæр æмхуызон, æмсæрæй цардысты, æрмæстдæр Уæрæсеимæ баиуы фæстæ иуæй-иу лæгтæ паддзахы службæйы фæрцы стыр бынæттæ куы æрцахстой, уæд уыдон сæ мыггæгтимæ архайын байдыдтой, цæмæй паддзахы бардзырдæй æлдæртты ном райсой, ууыл. Иутæн дзы æнтысгæ дæр бакодта. Зæгъæм, Тæгиатæн. Фæлæ Тæгиатæ иннæ фæрсаг адæмæй мулкæн дæр æмæ бартæй дæр раздæр куыд ницæмæй хицæн кодтон, уымæн æвдисæн сты æрмæст адæмон таурæгътæ нæ, фæлæ, сæрмагондæй уыцы фарста раиртасыны тыххæй паддзахы хицауад цы комитеттæ æмæ къамистæ сарæзта, уыдонæй иуæй-иуты уынаффæтæ дæр. Иннæ цæстæнгас дзуры, Тæгиатæ æмæ Бадилатæ дæр Ирыстонмæ æрцæуæггаг сты, зæгъгæ. Тæгиатæ сæхæдæг сæхи хонынц, Ирыстонмæ чи æрбафтыд, ахæм Сомихы паддзахы фырт, кæнæ та паддзахы везиры цот. Уый кæддæр йæ дæлбар адæмы къордимæ Дæргъæвсы æрынцад, йæ цот ам зæххытæ æрцахстой, сæ алыварс та фæстæдæр ирон фæрсаг адæм æрцардысты. Ирон адæм та сæ Уæлладжырæй рацæугæ хонынц, суанг ма сын сæ рагон цæрæнбынæттæ дæр амонынц. Бадилаты фыдæлтæ та, дыгурон таурæгътæ куыд дзурынц, афтæмæй æрбафтыдысты Маджары сахарæй. Раздæр дыгурæн уыдысты æххуырст хæстонтæ, бынатгæстæ, фæлæ сабыргай, сæ цот куы бабирæ сты, уæд сын дыгур мыздæн цы фыстой, уый хъалонмæ раивтой, сæхи уæлдæр адæмыл банымадтой. Таурæгътæ æрцæуæг хонынц Гагуатæ æмæ Цæргæсаты дæр.  

Æртыккаг цæстæнгас ныффидар советон историографийы. Советон историктæ сæ иртасæн куысты, бындурæн райстой марксистон концепци — куыстадон фæрæзтæ куыд рæзынц, афтæ къласон тохы фæрцы иу æхсæнадон формаци ивгæ цæуы иннæмæй, æхсæнадон къæпхæнтыл уæлдæр чи лæууы, ахæмæй. Ивд æрцæуынц царды уаг æмæ æфсарм дæр, адæмы зондахаст æмæ удварн дæр, суанг ма хицæн адæймæгты миддуне дæр. Цыбыр дзырдæй, иппæрдгонд цæуы адæмты эволюцион райрæзт.  

Уыцы концепцийы бындурыл лæугæйæ, советон ирон ахуыргæндтæй иутæ ирон цардарæзты фæзындтæ æмæ ахастдзинæдтæ нымайын байдыдтой фæстæзад æууæлтыл, иннæтæ та сæ тыхагуырд райдыдтой феодалон æмæ ма суанг капиталистон ахастдзинæдтæ, ома, мах дæр фæстæзад нæ уыдыстæм, зæгъгæ. Разынд ахæмтæ дæр, нæ фыдæлты цардахастæй æфсæрмыгæнгæйæ чи дзырдта, раздæр, дам, уæлдæр æхсæнадон къæпхæныл лæууыдыстæм, уыдис нæм сыгъдæг феодализм, фæлæ нæ астæуккаг æнусты тæтæр хæхты цъассытæм куы батардтой, уæд та фæстæмæ дæлæмæ æрхаудыстæм, фæтых ныл æхсæнадон регресс, феодализмæй æрхызтыстæм фыдæлты фæткыл арæзт цардарæзтмæ.  

Æцæгæй та, дунейы рагон æмæ нырыккон адæмтыл куы афæлгæсай, уæд бафиппайæн ис, адæмтæ сæ æхсæнадон райрæзты иу фæндагыл кæй нæ цæуынц, уый. Уымæн æвдисæн сты алыхуызон цивилизацитæ, удварны æвæрдæдтæ æмæ æхсæнадон уагæвæрдтæ, кæд, æмткæй райсгæйæ, арæх иухуызон куыстадон фæрæзтыл æнцайынц, уæддæр.  

Адæмтæн сæ иутæм рагзаманæй фæстæмæ ныффидар паддзахадон цардарæзт. Уыдонмæ вæййы фыдæй-фыртмæ дæтгæ, кæнæ та æвзаргæ хицауад. Мулк кæнæ та гуырдмæ гæсгæ сæхи мидæг дихтæ кæнынц хицæн социалон къордтыл. Социалон къордтæ æмæ иугай адæймæгты æхсæн æвæрд ис, уæлейæ дæлæмæ чи цæуы, ахæм уæлбар æмæ дæлбар ахастдзинæдтæ. Ахастдзинæдтæ арæзт цæуынц хиисбонады бындурыл, фидар та сæ кæнынц паддзахадон закъон, тых æмæ тас. Ахæм æхсæнады хицæн социалон къордтæ, æмæ ма суанг хицæн адæймæгтæ дæр, арæх кæрæдзи ныхмæ æвæрд вæййынц, нæ фидауынц, паддзахадон уагæвæрд сын сæ цард æмæ райрæзтæн æмхуызон мадзæлттæ кæй нæ аразы, уый тыххæй.  

Иннæтæн та сæ æхсæнад арæзт у фæтк, уаг æмæ æгъдауы бындурыл. Нæй сæм паддзахадон хицауад, æлхъивæн оргæнтæ æмæ закъон. Социалон къордтæ дихтæ кæнынц хæстæгдзинад æмæ цæрæн бынæттæм гæсгæ, иумæйаг зæххисбоны алыхуызты бындурыл. Æхсæнадон ахастдзинæдтæ дæр уæлейæ дæлæмæ нæ цæуынц, фæлæ фарсæй-фарсмæ, æмсæр адæймæгты ’хсæн куыд вæййы, афтæ, стæй сæ паддзахадон æлхъивæн оргæнтæ æмæ тас нæ фидар кæнынц, фæлæ æгъдау, уаг æмæ æфсарм. Ам социалон къордтæ æмæ хицæн адæймæгтæ иууылдæр иу уаг, иу æгъдауыл хæцæг сты, уымæн æмæ сын иу уагæвæрд ис, æппæт æхсæнады бындурыл чи лæууы, ахæм. Уымæ гæсгæ хицæн социалон къордтæ æмæ адæймæгтæ сæ кæрæдзиимæ æмæ æппæт æхсæнадимæ дæр æмбаст сты, ис сын иу монон иудзинад. Уыцы иудзинад чи фехалы, уый та йæхи социалон къорд æмæ æппæт æхсæнадæй дæр фæиртæст вæййы, бынат ын дзы нал вæййы. Зæгъæм, ирон цардарæзты социалон къордтæ æмæ хицæн адæймæгтæ сæ цард арæзтой, æппæтæн дæр иумæйаг чи уыд, ахæм уагæвæрды æгъдæуттæм гæсгæ.  

Раздæр куыд загъд æрцыд, афтæмæй ирон адæммæ дæр Уæрæсеимæ баиуы агъоммæ ахæм цардарæзт уыд. Æмæ уый, иуæй-иу марксистон историктæ куыд дзурынц, афтæ нæ фæстæзад, ома, уыцы рæстæг нæ æрдзон ахастдзинæдты бикъæй кæй нæма фæхицæн стæм, уый æвдисæг нæу, фæлæ нæ фыдæлтæ даргъ историон фæндагыл кæй фæцыдысты æмæ стыр социалон фæлтæрддзинад кæй æрæмбырд кодтой, уый амонæг у. Ахæм цардарæзты æууæлтæй бирæ уыд тынг рагон индоирайнаг (ариаг) адæмтæм. Ахæм цардарæзт федта нæ эрæйы фыццаг æнусты скифтæм, сарматтæ æмæ алантæм бердзенаг фыссæг Лукиан. Уæдæ астæуккаг æнусты аланты тыххæй цы æрмæг баззад, уый дæр лæмбынæгæй куы раиртасай, барвæндонæй дзы æлдарадон ахастдзинæдтæ куы нæ агурай, уæд, æмткæй райсгæйæ, ахæм цардарæзт æвдисæг у. Ам ноджыдæр иу хъуыддаг ис: аланты тыххæй йæ фиппаинæгтæ чи ныууагъта, уыдон сæхæдæг иууылдæр паддзахадон цардарæзты мидæг цардысты æмæ уымæ гæсгæ сæ фылдæр, æнæ бæстон иртасæн куыст бакæнгæйæ, аланты æхсæнадмæ дæр хуызæны цæстæнгасæй акастысты, йæ хицæндзинæдтæ йын нæ раиртæстой.  

Уæдæ афтæ: ирон адæммæ ивгъуыд æнусы наукæ цы демократон ахастдзинæдтæ бафиппайдта, уыдон сæм равзæрдысты сæ фыдæлты сæрмагонд цардарæзты дæргъвæтин эволюцийы фæрцы.  

Ууыл куы сразы уæм, уæд та фидарæй нæ бон зæгъын у, ирон царды цы æлдарады миниуджытæ иртасынц, уыдон ирон адæммæ сæхи историон райрæзты фæрцы кæй нæ равзæрдысты, фæлæ куы фæлæмæгъ сты, уæд сæм сæ лæгдыхæй кæй æрбахастой, паддзахадон цардарæзт кæмæ уыд, уыцы адæмтæ. Историйы, иу адæмыхаттæй рацæугæтæ иннæ адæмты æхсæн æлдариуæг куы райдыдтой, ахæм дæнцæгтæ бирæ ис: варягтæ уырысмæ, немыцаг баронтæ Эстонийы, поляктæ Украинæйы æмæ афтæ дарддæр. Æцæг æлдарады ахастдзинæдтæ ирон сæрмагонд цардарæзтыл бынтон нæ фæуæлахиз сты æмæ уымæ гæсгæ ирон царды æмæ адæмы зондахасты зынгæ бынат не ’рцахстой. Уæлладжыр, Туалтæ æмæ Куырттатæм та æппындæр нæ фæзындысты.  

Ирон æхсæнадмæ æлдарады æууæлтæ æрбайсгæ кæй уыдысты, ууыл 1808 азы дзырдта, Бадилаты тыххæй дыгурон таурæгътæ равзаргæйæ, Ю. Клапрот дæр. Ирон ахуыргонд Кокити Георги Ю. Клапроты дзыхæй афтæ фыста: «До прихода бадилатов дигорцы были совершенно свободны с республиканским образом правления; они выбирали самых храбрых из них в качестве защитников и судей; последние осуществляли, таким образом, свою власть без определенного наследствениого права» .  

Уымæн ма æвдисæн у нæ фыдæлтæй баззайгæ ирон уаг дæр. Адæмæн йæ уаг йæ социалон ахастдзинæдты айдæн у. Ирон уаджы та, æлдар æмæ хицауимæ дæхи куыд дарай, уымæн йæ кой дæр нæй. Нæ фыдæлты уаг æвæрд у хистæр—кæстæр, сылгоймаг—нæлгоймаг, уазæг—фысым, хион—æддагон, æмгар æмæ къабаздзинады охыл. Уыдон фæстæ ма, бинонтæ æмæ хæстæджыты ’хсæн чи цы бынат ахсы, уымæ гæсгæ: хицау—æфсин, ныййарджытæ—цот, мой—ус, чындз—тиу, ходыгъд, сиахс — каис æмæ афтæ дарддæр. Æрхæссæм иу дæнцæг: паддзахадон цардарæзты ахастдзинæдты уæлдæр къæпхæны чи лæууа, уый карæй кæстæр куы уа, уæддæр кады тыххæй йæ бынат ис хурыскæсæны ’рдыгæй, уæлейы, рахизфарс, кæнæ астæуæй, рæбынæй, мидæгæй, разæй. Ирон уагмæ гæсгæ та уыцы бынæттæ ахсынц хистæр, сылгоймаг æмæ уазæг, бинонтæ æмæ хæстæджыты ’хсæн та — хицау æмæ æфсин, мад æмæ фыд, тиу æмæ ходыгъд, мад æмæ фыды æфсымæртæ, каистæ. Ирон уагмæ гæсгæ лæугæ кæнæ бадгæ кæмæн у, раздæр дзурын хъуамæ чи райдайа, салам чи радта, къæсæрыл раздæр чи ахиза, фæндаг чи кæмæн радта, уыдон дæр кар, нæлгоймаг, сылгоймаг, хион, æддагон æмæ æндæр ахæм хицæндзинæдтæй аразгæ сты.  

Ноджыдæр ма иу цæвиттон: ахуыргæндтæ куыд фыссынц, афтæмæй нæ рагфыдæлтæй астæуккаг æнусты мадьярты бæстæмæ чи афтыд, уыдонæн дæр сæ байзæттæгты æхсæнад кæронмæ фæткыл лæуд уыд, кæд феодалон цардарæзты паддзахады цардысты, уæддæр. Стæй ма ноджыдæр: дзырд «æлдар» нæ фыдæлты æвзаджы æндæр мидис хаста, амыдта феодал нæ, фæлæ хæстон фæтæг. Ахæм мидисимæ ныффидар нырыккон мадьярты æвзаджы дæр.  

Ирон адæмæн æлдарады ахастдзинæдтæ æрбайсгæ сты, зæгъгæ, ууыл куы сразы уæм, уæд хъуамæ нæ цæстæнгас аивæм нæ цардарæзты иуæй-иу æндæр фæзындтæм дæр. Уыдонæй иутæ сты ахæм социалон æмбæрстæдтæ, куыд тыхджын мыггаг, фæрсаг адæм æмæ кæвдæсард. Нæ советон историографийы ныффидар, цыма тыхджын мыггæгтæ æлдæртты къордмæ хаудысты. Æцæгæй та ирон таурæгътыл куы афæлгæсай, хистæрты мысинæгтæ куы раиртасай, раздæры ахуыргæндтæй цы æрмæг баззад, уымæ лæмбынæг куы æркæсай, уæд бамбарæн ис, тыхджын мыггæгтæ æлдарадимæ баст кæй не сты, уый. Тыхджын мыггæгтыл нымад уыдысты, фæсивæдджындæр чи уыди, йæ хистæртæ æгъдауæй фæзминагдæр кæмæн уыдысты, адæмы сæрвæлтау хæстмæ рæвдздæр кæй фæсивæд цыдысты, йæхи царды сæрæндæрæй чи æвдыста, уыдон. Бахъуаджы сахат, стæй химидæг быцæуты рæстæг дæр-иу хæстон фæтæгтæ æмæ фидар лæгтæ уыдонæй æвзæрстой. Æрвылбон царды та сæм иннæ мыггæгтæй уæлдай сæрмагонд бартæ нæ уыд.  

Фæрсаг æмæ кæвдæсард адæм дæр, иуæй-иу историктæ куыд хъуыды кæнынц, афтæмæй æлдарады ахастдзинæдтимæ баст нæ уыдысты, стæй, æвæццæгæн, балцы цæугæйæ, кæнæ хæсты быдыры чи цы бынат ахста, уымæй аразгæ дæр не сты. Фæрсаг адæм сты, бындурондæр æмæ сæйрагдæр зылдмæ чи нæ хаудта, фæлæ уыцы зылды ’хсæн, кæнæ та йæ фарсмæ фæстæдæр чи æрцард, ахæм адæм. Цæвиттонæн æрхæссæн ис Куырттаты комы Цымытийы зылд æмæ Лæцы цæрджыты. Цымытийы зылд рагондæр æмæ стырдæр уыд Лæцæй. Уымæ гæсгæ цымытийæгтæ лæцæгты нымадтой фæрсаг адæмыл, ома, махæй не сты, кæд нæ фарсмæ цæрынц, уæддæр. Куырттатæ та цымытийæгтæн сæхи нымадтой фæрсаг адæмыл, сæхæдæг комы раздæр кæй æрцардысты, уый тыххæй. Ахæм дæнцæгтæ бирæ æрхæссæн ис. Ацы хъуыды раст кæй у, уымæн ма æвдисæн у, Иры рагон разагъды социалон къордтæ Къусæгонтæ, Цæразонтæ æмæ Сидæмонты баззайæццæгтæй бирæтæ фæстагмæ фæрсаг адæмыл нымад кæй æрцыдысты, уый дæр. Кæй зæгъын æй хъæуы, куыдфæстæмæ бындурондæр æмæ фæрсаг адæмты, тыхджын æмæ лæмæгъдæр мыггæгты ’хсæн цыдæр дæлбар-уæлбар ахастдзинæдтæн æнæфæзынгæ нæ уыд. Æмæ уыдон æлдарад. бæрæггæнæг нæ уыдысты, фæлæ арæзт цыдысты. иуæй-иу бынæттон хицæндзинæдты бындурыл æмæ сын уымæ гæсгæ алы бынаты дæр хицæн мидис уыд.  

Кæвдæсарды фæзынд та баст у тынг рагон фæткимæ. Библимæ лыстæг куы æркæсай, уæд номылус æмæ кæвдæсарды фæд ссарæн ис рагон дзуттæгтæм дæр.  

Ирон кæвдæсардæн йæ социалон уавæрмæ гæсгæ абарæн ис рагастæуæнусты франкаг бастардимæ. Сæ дыууæтæ дæр уыдысты, фыдимæ къайады æгъдауыл баст чи нæ уыд, ахæм номылустыты цот. Сæ дыууæтæ дæр дæлдæр нымад цыдысты къайады æгъдауыл баст сылгоймаджы цотæй. Бындары бартæ сæм нæ хаудис. Фæлæ фыдæн йæ къаимæ цот нæ рацыд, зæгъгæ, кæнæ та къайады фæткыл ус куы нæ æрхастаид, уæд-иу кæвдæсард æмæ бастард фыццаг бынат бацахстой, бындары бартæй пайда кодтой.  

Ахуыргæндтæ куыд амонынц, афтæмæй франкаг бастард фæзымд, къайады æгъдæуттæ фидар кæнын куы байдыдтой, уæд. Уый размæ æнæкъайады цот æгад æмæ дæлдæрыл нымад нæ цыдысты. Ахæм бынаты сæ æвæрын байдыдта къайады карз уагæвæрд. Ирон кæвдæсарды фæзынд дæр, æвæццæгæн, уыимæ баст у, кæд æй бирæтæ æлдарады миниуæг хонынц, уæддæр. Номылус дардтой ирон фæрсаг адæм дæр.  

Нæ цæстæнгас ивгæ æрцæудзæн нæ историйы æндæр фарстатæ æмæ цаутæм дæр. Зæгъæм, Ирыстоны адæм æмæ æлдæртты æхсæн ныхлæуд къласон тох нæ уыд, советон историктæ йæ куыд æвдисынц, афтæ. Уый уыд фæткыл æвæрд сæрмагонд ирон цардарæзты тох æрбахæсгæ æлдарадимæ, паддзахадон цардарæзтимæ. Рагæй-æрæгмæ дæр уыцы дыууæ цардарæзты кæрæдзи ныхмæ лæууынц, нæ фидауынц, уымæн æмæ арæзт сты дыууæ æхсæнадон æвæрдтыты бындурыл.  

Уыцы тох зынгæ фæд ныууагъта Хуссар Иры, Дыгур æмæ Тæгиаты комбæстæты адæмон таурæгъты æмæ зарджыты. 1781 азы Дыгургомы уыцы тохæн йæ иу цау йæхи цæстæй федта уырыссаг фæндаггон Штедер. Уый фыста, æрцæуæг Бадилатæ сæ бартæ ноджыдæр куыд фæфылдæр кæнынмæ хъавыдысты, дыгур сыл куыд æрхъула кодтой, ныццæгъдынмæ сæ куыд хъавыдысты æмæ сæ уый куыд бафидауын кодта.  

Дыууæ æхсæнадон æвæрдады ныхлæуд биноныгæй æвдыст цæуы Нарты кадджыты дæр. Нартæ сæхæдæг фæткыл арæзт æхсæнады цардысты, кæрæй-кæронмæ сæ тох та уыдис æндæрбæстаг паддзæхтæ, мæличчытæ æмæ æлдæрттимæ.  

Советон историктæ къласон тохыл нымайынц кæвдæсæрдтæ æмæ къайады уагæвæрды ныхмæлæуд дæр.  

Зæгъæм, ахæм мидис дæттынц, Тлаттаты Чермен æмæ Бæтæйы фырттæ Аслæнбег æмæ Будзийы тыххæй цы таурæгътæ æмæ зарджытæ баззад, уыдонæн. Æцæгæй та Чермен æмæ Бæтæйы фырттæ — номылустыты цот — рагон фæткмæ гæсгæ агуырдтой бындары бартæ, сæ фыдæлтæн къайады æгъдауæй цот кæй нæ баззад, уый тыххæй.  

Ноджыдæр ма иу фиппаинаг, советон ахуыргæндтæ ирон цардарæзты тыххæй цы дзурынц, ома, уый аланты феодализмы фæстæ регресс уыд, зæгъгæ, уымæ. Кæд æцæгдæр регресс уыд, уæд ирон адæммæ æрбайсгæ æлдарады ахастдзинæдтæ кæй фæзынд æмæ уый тыххæй сæрмагонд ирон цардарæзт эволюцион æгъдауæй кæй нал рæзыд, уый аххосæй.  

Фæткыл æвæрд æхсæнадон ахастдзинæдтæ рæзгæ нал кодтой, иухуызон æнæивгæйæ ныффидар сты, мæгуырæй-мæгуырмæ цыдысты, паддзахадон ахастдзинæдтæ сæ ивын байдыдтой. Нартæ сæфтмæ кæй æрцыдысты, уымæн дæр йæ сæйраг аххосаг уый мидæг уыд: сæхи атигъ кодтой сæ цардарæзт, уаг, æгъдау æмæ æфсармыл æмæ сын æй сæ Хуыцауы хай нæ ныббарста. Ам ирон адæм аив нывтæй сæхи хъысмæт равдыстой.  

Уæрæсеимæ куы баиу стæм, уый фæстæ нæ цардарæзт ивгæ æрцыд уырыссаг паддзахадон уагæвæрдæй. Ам раст уæвын хъæуы, паддзахы администраци ма уæддæр архайдта, цæмæй ирон цардарæзты æууæлтæ бынтон ма скуынæг уой, пайда сæ кодта йæхи политикæ æххæст кæнгæйæ.  

Паддзахадон æмæ ирон æхсæнадон арæзтæдтæ бынтондæр кæрæдзи ныхмæ фесты фæстаг 30–40 азты дæргъы. Нæхæдæг дæр нæ æхсæнадон уагæвæрд фæстæзад хъуыддагыл банымадтам, нæ сæрмæ йæ нал хастам, нæхи йыл атигъ кодтам, иу дзырдæй, цы бæласы къалиуыл бадтыстæм, уый алыг кæныныл бацархайдтам.  

(дарддæр кæс 2-æм хайы)