Иры зæххыл кæд алы дугты æмæ рæстæджыты бирæ зындзинæдтæ æрцыд, уæддæр нæ адæмæн сæ ныфс никуы асаст, æууæндыдысты царды хуыздæр фидæныл, уыцы æууæнкимæ хызтысты алыхуызон цæлхдурты сæрты. Сæ ныфсыл сын тых чи æфтыдта, йе ‘нæрынцой фæллойæ æмæ арфæйаг хъуыддæгтæй йæ ном æнусмæ фæлтæрты æхсæн мысинагæй кæмæн баззад, уыцы фæрнджын ирон сылгоймæгтæй иу уыд Фыдыбæстæйы Стыр хæсты хъæбатыр, зындгонд рухстауæг æмæ æхсæнадон архайæг БАСИТЫ Чабæхан. Нæ бæстæмæ немыцаг лæгмартæ куы æрбабырстой, уæд уый, æрыгон сылгоймаг, цы хъæбатырдзинад равдыста, уымæн аргъгæнæг аргъ не скæндзæн. 

Баситы Чабæхан райгуырд Цъæйы. Йæ фыд Михал (Миха) уыд йæ рæстæджы дзырддзæугæ æмæ кадджын лæгтæй иу. Хорз æмбæрста, кæстæрты ахуырадæн, чиныгæн цы ахадындзинад ис, уый. Йæ хæдзары уыд хъæздыг библиотекæ. Йæ тæрхæджытæ дзаг уыдысты дунеон, уырыссаг литературæйы уацмысты чингуытæй. Михалы зæрдæмæ тынг хæстæг уыдысты нæ номдзыд ирон поэт Хетæгкаты Къостайы æмæ номдзыд уырыссаг фыссæг Лев Толстойы уацмыстæ. 

Михал хорз зонгæ уыд Къостаимæ, хæларæй цард йемæ. Дзурынц, зæгъгæ, нæртон ирон поэт йæ царды фæстаг сахат йæ фæдзæхст, кæрæдзи уарзгæйæ цæрут, ме ‘фсымæртæ, кæмæн загъта, уыдонæй иу уыд Михал. Номдзыд уырыссаг фыссæг Лев Толстоймæ та суанг йæ хæдзармæ (Ясная Полянамæ) дæр фæцыд, йемæ базонгæ лæгæй-лæгмæ. Сæрмагондæй уыцы балц у, Толстойы сфæлдыстадæн стыр аргъ кæй кодта, ууыл дзурæг. Йемæ ма уыд номдзыд рухстауæг æмæ адæмон сфæлдыстад æмбырдгæнæг Æмбалты Цоцко. 

Баситы Чабæхан уыд цыппар æфсымæры хистæр хо. Райдайæн скъола каст фæци Цъæйы комы. Астæуккаг скъола та, йæ бинонтæ кæдæм ралыгъдысты, уым — Алагиры. Уый фæстæ бацыд ахуыр кæнынмæ Цæгат Ирыстоны Хетæгкаты Къостайы номыл паддзахадон педагогон институтмæ уырыссаг-ирон æвзæгты хайадмæ. Æмæ йæ каст фæци æнтыстджынæй 1941 азы. Æрлæууыд йæ дæсныйадимæ баст рухс фæндтæ æххæст кæныны фæндагыл. Кусын райдыдта Алагиры 1-æм астæуккаг скъолайы ахуыргæнæгæй Чабæхан æппынæдзухдæр куыста йæ дæсныйадæй йæ зонындзинæдтæ фæфылдæр кæныныл. Каст бирæ чингуытæ, йæ ахуырдзауты ахуыр кодта канд йæ предметыл нæ, фæлæ æгъдауыл, дунеон, национ æмæ ирон культурæйы хæзнатæ зонын æмæ сын аргъ кæныныл. Йæ алы урок дæр уыд мидисджын æмæ цæстуынгæ æрмæгæй хъæздыг, методикон æгъдауæй æххæст. Уымæ гæсгæ йæм скъоладзаутæй алчидæр цыд бæрæгбонмæ цæуæгау, хæрзцæттæйæ. Уыцы ахастæн сын сæ уарзон ахуыргæнæг дзуапп лæвæрдта фæлмæн узæлдæй æмæ цæстуарзон ахастæй, разæнгард сæ кодта ахуырмæ æмæ рæстзæрдæ фæллоймæ. Чабæхан иттæг хорз зыдта канд ирон æвзаг нæ, фæлæ уырыссаг æмæ немыцаг æвзæгтæ дæр. Йæ раздæры ахуырдзаутæ сæ мысинæгты куыд фыссынц, афтæмæй-иу сæ исчи урочы мидис, темæ уырыссаг æвзагыл куы нæ бамбæрста, уæд ын-иу æй Чабæхан ноджы зæрдиагдæр ахастимæ ирон æвзагыл æмбарын кодта. Бирæ бæллицтæ уыд Чабæханмæ сабыр царды дуджы фæллойгæнгæйæ. Фæлæ йын сæ Фыдыбæстæйы Стыр хæст фæсыкк кодта, нал ын бантыст сæ сæххæст кæнын. 1941 азы фашисттæ Советон Цæдисмæ куы æрбабырстой, уæддæр Чабæхан йæ рухстауæн æмæ æхсæнадон куыст нæ ныууагъта. Уыд фæскомцæдисы райкомы бюройы уæнг, цы скъолайы куыста, уым та разамынд лæвæрдта профцæдисон комитетæн. Алагиры цæрджыты æмæ скъолайы коллективы ‘хсæн Чабæханæн уыд стыр кад æмæ рад. Хистæрæй, кæстæрæй йын се ‘ппæт дæр зыдтой йæ уарзондзинад йæ фыдæлты уæзæгмæ æмæ адæммæ. Йæ ныхасæн ын се ‘хсæн уыд кад æмæ аргъ. 1942 азы немыц Алагир куы бацахстой, уæд сæ фæндыд ам сæхи газет уадзын. Уыцы хъуыддаг цæмæй сæ къухы бафтыдаид, уый тыххæй сæ хъуыд бирæвæрсыг æмæ арф зонындзинæдты хицау, йæ ныхас æмæ хъуыддаг кæрдаг кæмæн уыдаиккой, ахæм адæймаг. Æмæ сын сæ уыцы фæнд сæххæст кæнынмæ Чабæханæй хуыздæр кæй ничи баххуыс кодтаид, уый базыдтой. Фæлæ сын уый нæ разы кодта. Уымæн æмæ йæ нæ фæндыд йæ уарзон ирон адæмыл æмæ фыдæлты уæзæгыл гадзрахатæй рацæуын. Уымæн æмæ æнувыд уыд, цы рæстæджы цард, уый арæзт æмæ домæнтыл. Æххæст дæр сæ кодта рæстагæй, сыгъдæгзæрдæ æмæ æнувыдæй. Гитлеронтæй газет уадзыны хъуыддаг баргонд кæмæн уыд, уыцы тугдзыхтæ йын цал æмæ цал хатты кодтой сæ мæнгард, сайæн ныхæстæ, фæлæ сæ ирон чызгахуыргæнæг мурмæ дæр нæ дардта. Уымæн та хъуыд стыр ныфс æмæ удвидардзинад. Уыцы миниуджытæй йæ зæрдæ уыд æххæст. Фашистон лæгмартæн кусын æмæ сын лæггад кæныны бæсты равзæрста мæлæт. Æмæ цавæр мæлæт — кадимæ! Чабæхан, йе ‘фсымæр Тасолтан æмæ йæ мад Тамарæ сæ мæлæт ссардтой немыцаг лæгмарты къухæй 1942 азы. Ныгæд æрцыдысты, Алагиры æмæ Црауы арæныл цы æфсымæрон ингæн ис, уым. Баситы Чабæханы хорз чи зыдта æмæ йæ рухстауæн куысты фæндагæй, йæ ныфсхастдзинадæй сæрыстыр чи уыд, уыдонæй уыд Алагирæй рацæуæг, зындгонд дохтыр, Советон Цæдисы æнæниздзинад хъахъхъæнынады иттæг хорз кусæг, æхсæнадон архайæг, дзæнæты бадинаг Сечъынаты Нинæ. Кæд уый Мæскуыйы цард, уæддæр йемæ бастдзинад дардтон фыстæджыты фæрцы. Æмæ дзы иуахæмы ракуырдтон Баситы Чабæханы тыххæй йæ мысинæгтæ ныффыссын, Уый мын мæ курдиат æхсызгонæй сæххæст кодта. Йæ фыстæджы мæм йæ мысинæгтæ æрбарвыста уырыссаг æвзагыл, æз сæ нæ тæлмац кæнын, цæмæй Чабæханмæ йæ ахастдзинад цас хæстæг æмæ хъæрмуд уыд, уый сымах, газеткæсджытæ тынгдæр банкъарат, мыййаг ын йæ сыгъдæг уды æнкъарæнтæ тæлмац фаг куы нæ равдиса уый хынцгæйæ. Æмæ мын уыцы хивæнддзинад ныххатыр кæнут. Нинæ мæм мæнæ куыд фыста: «Вы просите написать о Чабахан Басиевой. Я постараюсь вспомнить все. Страшная история, связанная с Чабахан, — это трагедия не только Осетии, это трагическая страница Великой Отечественной войны, которая имеет начало, но не имеет конца. Воспоминания о ней вызывают дрожь в теле и приводят в смятение душу. 

Опущу те сведения, которые известны всем. Расскажу о счастливых мгновениях нашей недолгой дружбы. Эти мгновения всплывают в памяти яркими кадрами кинопленки. В эти минуты она предстает передо мною во всей красе женской молодой поры. Талантливая, любознательная, целеустремленная, она умела располагать человека к себе, умела внимательно слушать и с увлечением рассказывать. Не зря же она считалась в Алагире лучшим педагогом. Учитывая алагирские условия с его ограниченными возможностями, постоянно идти по пути роста знаний было немыслимо, тем не менее, она так блестяще владела языками, что на курсе по языкознанию заняла самую высшую оценку. 

Там, где сейчас стоит (в Алагире) ее памятник, раньше силами городских властей была поставлена для отдыха горожан скамья. Мы с Чабахан иногда там отдыхали, взаимообогащали себя элементами культуры, музыки, художества. Именно таким образом мы с Чабахан старались каждый раз повысить очередную ступень иерархической лестницы знаний. Мы не были богаты, более того, у нас была общая крепдешиновая блузка в горошек. Блузку носила чаще я, так как Чабахан считала, что мне горошек идет больше. Такой вот внимательной, благородной, уступчивой была она во всем и ко всем… до тех пор, пока судьба не столкнула ее лицом к лицу с чудовищной фашистской машиной. 

Спрашивается, неужели только изза знания Чабахан немецкого языка немцы пытались склонить ее к сотрудничеству… Скорее пытались сломать ее волю, показать свое преимущество. Фашисту нужна была не только красная буква фашистского алфавита, сколько густая, алая кровь советского образованного человека. Сломить, подавить, растоптать такого человека — вот высшая власть, как они считали, над рабом. 

Кстати, в съемках фильма о Чабахан была задействована машина моего брата Хаджумара. Фильм снимали в Алагире, и на его автомашине «Виллис» разъезжали русские актеры, игравшие фашистов». 

Ацы æрмæг цæттæгæнгæйæ мæ цæст æрхæцыд Чабæханы ахуырдзау, зындгонд журналист, Цæгат Ирыстоны паддзахадон радиойы раздæры редактор Фардзинты Барисы мысинæгтыл. Уый йæ уац «Мужественная дочь Алагира» (кæс: газет «Сæуæхсид», 2002 азы, 6 август), зæгъгæ, уым фыссы: «Æз уæд нырма ахуыр кодтон фæндзæм къласы. Чабæхан нын лæвæрдта уырыссаг æвзаг æмæ литературæйы уроктæ. Иуахæмы мæ дзуапп дæттынмæ сыстын кодта. Æз кæд æфсæрмытæ кодтон, уæддæр ын йæ фæрстытæн урочы темæмæ гæсгæ дзуапп радтон. Мæ ахуыргæнæг мæ раппæлыд. Мæ бынаты нæма сбадтæн, афтæмæй мын фæкомкоммæ мæ къахыдарæс — уæззау батинкæтæм. Уый фæстæ мæ бæлвырд фæфарста мæ бинонтæй. Тынг уæззау уавæрты цæрæм, уый кæй бамбæрста, уый бæрæг уыд йе ‘нкъард цæстæнгасæй. Ницы сдзырдта. Фæлæ мын дыккаг бон райсомæй йемæ æрбахаста ирон хæцъил дзабыртæ. Фæстæдæр куыд базыдтон, афтæмæй сæ Чабæханы мад Тамарæ сæрмагондæй мæнæн (æхсæвæй райсоммæ) бахуыдта». 

Ме ‘рмæджы цы мысинæгтæ рахастон уæ размæ, уыдон ирдæй æвдисынц Чабæханы парахат æмæ узæлаг зæрдæйы ахаст йæ хæлæрттæм æмæ скъоладзаутæм. Йæ уыцы миниуджытæ ныртæккæйы царды дæр куыд тынг хъæуынц, æвæдза. Нæ фæлтæр дæр сæ æххæстæй хайджын куы уаиккой, уæд нæ цард цас бæллиццагдæр уаид! 

Нæ бæстæйы хицауад Баситы Чабæханы хъæбатырдзинадæн (йæ мæлæты фæстæ) аргъ скодта паддзахадон хæрзиуæг — Фыдыбæстæйы хæсты фыццаг къæпхæны орденæй. Фæлæ мæм афтæ кæсы æмæ йæ удыхъæды миниуджытæм æмæ ныфсхастдзинадмæ гæсгæ Чабæхан уыд Советон Цæдисы Хъæбатыры сыгъзæрин стъалыйы аккаг. Ууыл нæ республикæйы уæды рæстæджы хицауад кæй нæ батыхстысты, уый тынг хъыгаг у. Фæлæ уæддæр, цæмæй йæ ном фæлтæртæй ма ферох уа, уыцы нысанæн Алагиры уынгтæй иу, стæй, цы скъолайы куыста, уый хæссы йæ рухс ном. Ахуырадон артдзæсты ис йæ номыл Æфсæддон намысы музей. 

Алагиры йæ рæстæджы Чабæханæн æвæрд æрцыд бюст. Йæ хъæбатырдзинады æмæ фæразондзинады цаутыл ивгъуыд æнусы 70-æм азты, Цæгат Ирыстоны телевизион студи систа аивадон киноныв «Фæстаг мит». Сценари йын ныффыста зындгонд фыссæг Æгъуызарты Æхсарбег. Сæйраг архайæг — Чабæханы фæлгонц та дзы сарæзта Уæрæсейы Федерацийы сгуыхт артисткæ Цъæхилты Земфирæ. Кинойы адæмон сценæты архайдтой Алагиры цæрджытæ, æмæ сын сæ куысты тыххæй цы æхца æмбæлд, уыдон райсыныл сæ ничи сразы. Мах, зæгъынц, Чабæханы рухс номæй базар нæ кæнæм, мæрдтæм ын кæнæм, нæ уды фарнæй цы æмбæлы, уыцы æгъдау. Уæдæ Баситы нæртон чызджы тыххæй нæ фысджытæ æмæ поэттæ ныффыстой очерктæ, уацтæ, кадджытæ æмæ æмдзæвгæтæ, нæ дзыллæ та йыл сарæзтой хъæбатыры зарæг. 

Баситы Чабæханы зондахастыл хорз сахадыдта номдзыд ирон рухстауæг Зæнджиаты Бæбу (уыд Баситы хæрæфырт). Зæгъæн ис уый, æмæ фидæны ахуыргæнæг Чабæхан хъомыл кодта Бæбуйы хæдзары. Уый йын фыццаг байгом кодта дуар зонындзинæдты дунемæ, хи хъæбулау ыл аудыдта. Ахæм ахаст Бæбу йæхицæн стыр хæсыл нымадта. Уымæн æмæ Чабæханы фыд Михалимæ дыууæ æфсымæры цард кодтой. Цалынмæ йæ не ‘рцахстой, уæдмæ Чабæханыл аудыдта, йæ хорз зæрдæйы ахаст æм не сивта йæ царды кæронмæ. 

Ирон уæздан, ныфсхаст æмæ удвидардзинадæй æххæст чызг æмæ рухстауæг Баситы Чабæханы райгуырдыл ацы аз æххæст кæны 100 азы. Уымæ гæсгæ, хорз уаид, канд Алагиры нæ, фæлæ йын йæ рухс ном Ирыстоны алы горæты æмæ хъæуы дæр куы æрымысиккой, æмæ йын нæ фæлтæр рæсугъд æгъдау куы раттиккой. Уымæн æмæ уый йæ цард радта мах райдзаст æмæ хорз царды сæрвæлтау. Уымæ гæсгæ йын йæ ном мысын, йæ хъæбатырдзинады цаутæ зæрдыл дарын махæн нæ арфæйаг хæс у! 

ГАСАНТЫ Валери