Олисати Мухарбег райгуырд Цæгат Ирыстоны1919 азы, Дыгургомы, Хæнæзы хъæуы. Йæ фыд 1922 азы йæ бинонтимæ ралыгъд Дур-Дурмæ æмæ йе ‘ фсымæртимæ стæй ма сыхæгтæй цалдæр хæдзаримæ сарæзта æмбалад (артель) зæххы куыст кæнынмæ. Акодтой йæ æфсадмæ. Ахуыр кодта кодта Тугъанты скъолайы. Скъолайы фæстæ бацыд Краснодары æфсæддон училищемæ 1945 азы сыздæхт йæ фыды уæзæгмæ. 45 азы дæргъы фæкуыста Дур-Дуры скъолайы математикæйы ахуыргæнæгæй. Йæ уацмыстæ арæхмыхуыры цыдысты газеттæ, журналты. Фыссы рæзгæ фæлтæрæн дæр, хицæн чиныгæй рацыд адæмон сфæлдыстады бындурыл фыст «Дзæбодури аргъау».
.
Олисати (Уæлисати) Мухарбек
Дзабодури аргъау
Рагима-раги цардæй лæг æма уосæ. Цардæнцæ хъæбæр лимæн æма уарзонæй. Сæ зæри уæнгæ кæрæдземæ цæстизолæй некæд ракастæнцæ.
Лæг адтæй асæй устур, гурведауцæ æма цæсгомæй рæсугъд. Уосæ дæр адтæй æмбесонди рæсугъд.
Сæхе хъиамæтæй искодтонцæ дессаг фадуæттæ æма мулкитæ.
Сæ гъæздугдзийнади фæрци гъæуи цæргутæ лæги худтонцæ «Æлдар», фал æй кæд хонгæ уотæ кодтонцæ, уæддæр æлдареуæг нæ кодта. Алкæддæр мæгурæн æнхусмæ цæттæ адтæй. Еске ку багъæуидæ галтæ, уæрдун, уæд сæ лæвардта æнæзийнадæй. Согдзау лæг сæ рæзти ку рацæуидæ, уæд уосæ радавидæ æ размæ уæрас къумæл,1 æма гъæддзауи фæллад исафта. Хъæбæр берæ сæ уарзтонцæ гъæуккæгтæ, искодтонцæ сæ кувди сæр. Ескæмæ æртæ къерей ку уидæ, уæд ковæг адтæй Æлдар.
Лæг æмæ уосæ фæззæги сæ хумтæ кæрдунмæ ку рацæуионцæ, уæд гъæуи адæм æмбурдæй февналиуонцæ æма сæ еу бонмæ бафснаионцæ. Игъæлдзæгæй цардæй Æлдар æ бийнойнаги хæццæ, фал син цæуæт не 'нтæстæй, æма лæг устур сагъæстæ кодта. Нæбал рохс кæнуй æ зæрдæ: «Нур мах ку рамæлæн, уæд нæ бундор фесавдæй, æма нæ кой адæмæй феронх уодзæй».
Еу изæр уосæ æ лæгмæ дзоруй:
– Нæ лæг, де 'нкъарддзийнадæ мæ зæрдæмæ нæ цæуй, ци нæбæл æрцудæй?
– Ци ма нæбæл æрцæуа? – загъта лæг. – Еумæ лимæнæй фæццардан, устур мулкитæ искодтан, адæмæн нæхе бауарзун кодтан, уæд Хуцау махæн еу фурт цæмæннæ равардта?
Уосæ æ сæр æруагъта, еу рæстæги неци сдзурдта, уæдта æнкъардæй загъта:
– Уоми Хуцау нæй фудгин, табу Ин уæд. Фудгин æз дæн, мæн рауадзæ æма дæхецæн æндæр багорæ, кæдимайди дин зæнæг никкæнидæ.
Лæг арф ниууолæфтæй æма загъта:
– Æз дæу кæбæл баййевон, уæхæн фурт ба мæн нæ гъæуй. Æндæр фæндæ мæмæ ес. Фæццо далæ къæсибадæг уосæмæ2 æма 'й бафæрсæ, кæд нин ести хуасæ искæнидæ.
Силгоймаг хуасæгæнæгмæ рандæй æма ин æ мæгур бон радзурдта. Къæсибадæг уосæ ин бауайдзæф кодта.
– Нурмæ дæр ку æрцудайсæ, уæд абони уæ фурт уоси хæццæ цардайдæ.
Силгоймаг къæсибадæг уоси æ хъури ракодта:
– Уæхæн хуарз ку искæнисæ, уæд дин, дæ рамæлæти уæнгæ цæмæй фæццæрай, уой бæрцæ мулк раттианæ.
– Лæмбунæг мæмæ байгъосæ: Сонгути коми3 бæрзонди ес еу фæзæ, уоми ба хезуй дзæбодур. Уой тогæй, æ уод куд нæма исеса, уотемæй фæйнæ хуппи ку скæнайтæ дæ лæги хæццæ, уæд уин рантæсдзæнæй, ке некæдма фæууиндæй, уæхæн фурт.
Уосæ æ фур цийнæй æма дессагæй туххæй балæдæрун кодта æ лæгæн хуасæгæнæги фæдзæхститæ. Лæг имæ фегъуста, уæдта мæтъæлæй загъта:
– Еци дзæбодур æностæй ардæмæ цæруй, беретæ 'й ахæссун фæндæ кодтонцæ, фал некæмæн бантæстæй. Ох, æфсийнæ!.. Еци дзæбодур, дан, ку раледзуй, уæд хори æмцуд кæнуй, 'ма ин, ахæссун нæ, фал лæги бон уинун дæр туххæйти æй. Фæццо фæстæмæ ма 'й бафæрсæ, кæд ин ести мадзал зонуй æ ниййахæссунæн?
Æфсийнæ бабæй къæсибадæг уосæмæ фæццудæй 'ма ин зæгъуй:
– Дæ хуарз кæронмæ рахъæртун кæнæ æма нин байамонæ, кутемæй ин ес ниййахæссæн, уой.
– Хуцау ди ма исарази уæд, некæд æй некæмæн байамудтон, фал сумах ба адæмуарзон айтæ, уæдта мин устур зæрдæ байвардтай, æма мулк ба бæдоли дæр раттун кæнуй. Игъосгæ мæмæ лæмбунæг. Дзæбодур ци фæзи хезуй, уой сæри ес бæрзонд, мæсуги хузæн, къæбур4, уой буни ес кард, – еци кардæй æй æ адзал, 'ма гъейæ уæ къохи ку бафтуйа, уæд карди фæсте сирд æрцæудзæй уæ хæдзарæмæ, хæдзари ба 'й равгæрддзинайтæ.
Куд нæ ниццийнæ кодтайдæ и уосæ. Æрцудæй сæхемæ æма æ цардæмбалæн балæдæрун кодта гъуддаг.
Лæгæн зунд адтæй, мæсуг (къæбури) ке гъæуай кодтонцæ еу зумаргъ5 æма дууæ устур цæргæси. Цæргæстæмæ ба уæхæн минеуæг адтæй, æма уодæгасæй æ базур кæбæлдæр бамбалдайдæ, е, цид, цавддор фестидæ.
Æлдар Курдалæгонæн искæнун кодта æндон къахæнтæ, æма еу тухуаст хъаурæгин лæги хæццæ рандæнцæ фестæгæй Сонгути коммæ. Сæ хæццæ райстонцæ къуæрей фагæ хуæруйнаг, уæдта ма тохæн дзауматæ6.
Еу хонхи рæбун æрбунат кодтонцæ, æнгъæл кастæнцæ сосæгкæй. Еу бон зумаргъ мæсуги сæрæй хезунмæ ку ратахтæй, уæд цурд февналдтонцæ къахунмæ къæбури рæбун. Ка 'й зонуй, цæй бæрцæ ракъахтайонцæ, уæдта сæ зумаргъ рауидта æма фæдеси уаст никкодта цæргæстæмæ. Лæг зумаргъи гъæр ку райгъуста, уæд дзоруй:
– Махæн ледзæн нæбал ес, æма ду къахæ, æз багъæуай кæндзæнæн цæргæсти.
Барæвдзæ кодта æ сагъæдахъ7 æма æнгъæл кæсуй.
Арвбæл фæззиндтæй еу цæргæс, мадта ци адтайдæ, æхе сæмæ бунмæ рауагъта, фал лæг фиццаг фат исуагъта æма, дæ балгъетæг уотæ ку фæууидæ, цæргæси зæрдæ дууæ рафаста: маргъæн æ тъупп зæнхи фæццудæй. Лæг æ ходæ фелваста æма Хуцаумæ искувта, инней дæр уой фæдбæл рауадзæ, зæгъгæ.
Еу рæстæги фæсте бабæй дин иннæ цæргæс уомæй æндагъддæр8 арви бæрзондæй æхе раскъардта. Лæг бабæй ибæл исуагъта еу фат, фал æй цæргæсæ дзæмбутæй райахæста æмæ ибæл æхе уотемæй ниццавта. Æлдар имæ фæццурд æй æма ин æ сæр ратæхун кодта йе 'хсаргардæй.
Дууæ лæги еу усмæ сах фæллæудтæнцæ9. Æрæгиау ба сæхе æрлæдæрдтæнцæ æма загътонцæ:
– Хуцауæй боз, – æма сæ куст идарддæр кодтонцæ.
Фæкъкъахтонцæ æртæ бони æма æртæ æхсæви, уæдта карди тъулæ10 змесæй хорау ферттивта.
Лæг кард фелваста, æ рони 'й рацавта. Æ фур цийнæй мæсугбæл æртæ хатти кафгæ æрзилдæй 'ма загъта:
– Йа, Хуцау, дæ номбæл кувд мæнбæл.
Сæ дзауматæ райстонцæ æма дзæбодури фæзи астæути фæццæуæг æнцæ. Кард бæрзонд исистонцæ, æма хормæ æрттевæнтæ калдта.
Дзæбодур уой ку рауидта, уæд къæбури бунæй мæтъæлæй рацудæй æма сæ фæсте фæрраст æй, цæстисуг калгæй.
«Мæ гæстæ мæ ку некæд фæффудевгед кодтонцæ, уæд сæбæл нур ба ци 'рцудæй? – сагъæстæ кодта æхецæн. – Æности хуæнхти æлдарæй фæццардтæн, нур ба мæ нивгæрддзæнæнцæ, 'ма мæ кой дæр некæмибал уодзæнæй. Ох! Уой зонгæй сæ хонхи буни мæхуæдæг еу цæфон мæ сиутæй бæргæ фæккодтайнæ, фал нур ба донмæ фæрæтæй лæборæ11. Мæ адзали кард сæ къохи бафтудæй».
Хæдзари дзæбодури фингæбæл æрхъан кодтонцæ, æхе кардæй ин æ хорх минкъий фæллух кодтонцæ, лæг æма уосæ æ тогæй фæйнæ хуппи искодтонцæ, уæдта ин æ лух бахудтонцæ æма ин равардтонцæ сæхемæ цæуни барæ.
И лæг имæ дзоруй.
– Мæнæ дæ кард дæр райсæ æма 'й федар рауæн бафснайæ.
Дзæбодур æрлæудтæй æ къæхтæбæл 'ма, нæ хæлæф кæнуй сæхемæ цæунмæ, уотемæй лæгмæ дзоруй:
– Ду дæ Хуцауи уарзон лæг, æз ме зæди хайтæй ракордзæнæн дæуæн хуарздзийнæдтæ, уæдта, мæ бон ци уа, уомæй дæ фуртæн багъæуаги дæр æнхус кæндзæнæн.
Дзæбодур райарфæ кодта æма рафардæг æй æ рагон бунатмæ, кард æ гъæлæси, уотемæй12.
Ци ма рацудайдæ, ка 'й зонуй, уæдта уосæн лæхъуæн райгурдæй. Фуртбæл айдагъ ниййергутæ нæ цийнæ кодтонцæ, фал ма раст æгас гъæу дæр кæрæдземæ хуæрзæнгорæги уадæнцæ.
Лæг гъæугувд искодта. Хестæртæ фæккувтонцæ, уæдта лæхъуæнбæл исæвардтонцæ ном Дзæбодур.
Мадæ æма фидæ фур цийнæй лæхъуæн æма кизгæ фестадæнцæ.
Еци заман цидæр фæтгкæ фæлдесонд13 гъæубæл али анз дæр æвардта хъалон фондз гали фæндзгæрдгутæ14. Гъæу сæ еумæйагæй балхæнионцæ, 'ма сæ-еу хонхи бунмæ истæрионцæ, уоми сæ ниууадзионцæ, 'ма-еу уордигæй фесавдæнцæ.
Берæ æнзти фæгъгъезæмарæ кодтонцæ, уæдта сæ бон нæбал адтæй, æма хъалон нæбал фистонцæ.
И гъæумæ хæстæг адтæй еу сауæдонæ, æма гъæуккæгтæ уордæмæ дон хæссунмæ цудæнцæ, гъе фалæ си нур фæстæмæ некебал здахтæй, фесæфионцæ æнæбæрæгæй. Нæбал имæ æндиудтонцæ адæм цæун æма цардæнцæ æнæ донæй. Нæмуг цæку кодтонцæ, фид – фезонæг. Ниуазуни фагæ дон ба æмбурд кодтонцæ æртæхæй. Алке дæр сæумæ рацæуидæ æма къохмæрзæн кæрдæгутæбæл рахафидæ, уæдта 'й къæстæнмæ15 ниллæмаридæ, уотемæй сæ цард æрвистонцæ гъезæмарæй.
Цæй бæрцæ рацудайдæ, уæдта еу бон нихæси лæгтæ æма лæхъуæнтæ бадунцæ, тауæрæхътæ кæнунцæ, æма еу хестæр дзоруй:
– Нур, Хуцау зонуй, мах аци æнæдонæй кæдмæ цæрдзинан? Кувд дæр æма хист дæр æнæ донæй искæнæн ку нæййес. Хуцауи хæдзарæ нæ зонæн, æндæра уомæ багъаст кæнианæ.
Уæд ин кадæр зæгъуй.
– Мæнæ æности дзæбодурбæл ка фæллæгдæр æй, уой бон ку неци суа, уæд мах ба адæмбæл нимад дæр н' ан æма, «дон-дон» гæнгæ, мæрдтæмæ бацæудзинан.
Æмхузонæй адæм сæхе бахадтонцæ Æлдармæ.
– Кæд сумах фæндуй, уæд цæун. Æ минеугутæн ин неци зонун æма, æвæдзи, фесæфдзæн, фал сумах сæрбæл ку фесæфон, уæд мин мæрдти дзенет уодзæй. Мæ бундорæн исæфунæй нæбал тæрсун 'ма исон цæун. Кæд нæбал æрбаздæхон, уæд мæ бийнонтæ уе уазæг.
Дуккаг бон æхе исрæвдзæ кодта æма рандæй сауæдонæмæ дон хæссунмæ, фал æнæбæрæгæй фесавдæй иннети хузæн.
Уосæ æ лæги фæсте хуæргæ нæбал кодта, хуссæнбæл нæбал хустæй æма уайтагъд фур æрхунæй рамардæй.
Дзæбодур, æнагъом сувæллон, еунæгæй куд цардайдæ, æма 'й æ фиди æнсувæр сæхемæ фæххудта æма уоми гъомбæл кодта.
Цæй бæрцæ рацудайдæ рæстæгутæ ка 'й зонуй, уæдта фиди æнсувæри зæрди æрæфтудæй налат фæндæ: Дзæбодур ку рамæлидæ, уæд дуйней мулкитæ мæхецæн байзайиуонцæ, зæгъгæ.
Еу изæр фиди æнсувæр биццеумæ дзоруй:
– Куд лæхъуæн, уотæ къæстæн райсæ æма зæронд лæгæн дон æрбахæссæ нæ фиддæлти сауæдонæй.
Биццеу-лæхъуæн æхемæ хъаурæ фæсмардта æма исарази æй, æ дæс æнгулдзебæл дæс къæстæни бакодта, уотемæй рандæй балци. Ку бахæстæг æи сауæдонæмæ, уæд надбæл æ размæ фелвæстæй Сонгути дзæбодур 'ма имæ дзоруй:
– Биццеу, тæрсгæ ма фæккæнæ, дзæбодур тæппод гъæуама ма уа, фал мæмæ байгъосæ æма дæ зæрдæбæл бадарæ. Дæхе донмæ ку фæггубур кæнай, уæд дæбæл уæллæй рæхистæ æргæлстæ уодзæй, еу цæги де 'нгулдзæ рацæвæ 'ма сæ урдугмæ æррæуегъæ, уæдта бæрæг уодзæй, – загъта æма æваст дунди фæццæй.
Дзæбодур сагъæси бацудæй. «А мæ сайтани хай адтæй æви ме зæди хай, цæмæй мин зонуй мæ ном ба?», – загъта æма æ цуд фæттагъддæр кодта.
Бахъæрдтæй биццеу сауæдонæмæ. Æ къæстæнтæ куд гъавта идзаг кæнунмæ, уотæ ибæл рæхистæ æркалдæнцæ зæнхæмæ. Дзæбодур амунд бакодта. Сæхемæ хæссун фæндæ сæ ракодта, фал æ цормæ сугъзæрийнæ айкæ февзурстæй, æма имæ куд февналдта, уотæ ба рæхистæ фæттахтæнцæ хæрдмæ.
Лæхъуæн сугъзæрийнæ айкæ æ дзиппи ниввардта, æ дæс æнгулдзебæл ба дæс къæстæни донæйдзæгтæй хæдзарæмæ æрбахаста.
Фиди æнсувæр куд æнгъалдта, уотæ нæ рауадæй гъуддаг æма ин зин адтæй.
Дзæбодур, æдзунд биццеу уогæй, лæги фæндæ балæдæрдтæй æма ин еугур хабæрттæ нæ ракодта, уæдта 'й е фæрсгæ дæр нæ кодта. Сугъзæрийнæ айки кой дæр ин не скодта.
Уайтагъд гъæубæл райгъустæй цийни уац, æма кæрæдземæ хуæрзæнгорæггаги уадæнцæ.
Рæстæг цудæй, Дзæбодур лæпполæг иссæй. Фиди æнсувæри цæстæнгас куд фæстæмæ тарæй-тардæр кодта, æма лæхъуæн æ фиди хæдзарæмæ фæццудæй цæрунмæ.
Цас рацардæй еунæгæй Дзæбодур, уæдта исфæндæ кодта уосæ корун. Æ фидæй ин берæ мулк байзадæй, фал сæ фæффулдæр кæнон, зæгъгæ, сугъзæрийнæ айкæ тукангæсмæ багъардта рауæйæ кæнунмæ.
Тукангæс айкæ райста ма сагъæс кæнуй: «Аци айки аргъ ме 'гас мулк дæр ку нæ 'нцæ, ци мадзалæй бафтуйа мæ къохи». Дзоруй имæ:
– Хуарз лæхъуæн, аци айкæ мæн æй, уæд дæумæ кæцæй æрæфтудæй.
Тукангæс гъæр исиста, æхебæл адæм æрæмбурд кодта:
– Аци айкæ раги мæ фидæ балхæдта, æма мин æй аци лæхъуæн радавта, нур мæм æй æрбахаста уæйæ кæнунмæ.
Уæд имæ лæхъуæн уездон дзоруй:
– Еци айкæ некæд неке адтæй мæхецæй фæстæмæ. Æз æмæ дæуæй фæстæмæ 'й уингæ дæр некема фæккодта.
Дзурд раеудагъæй, тукангæс æ къæхтæ ниссагъта æма айкæ нæбал лæвардта. Дзубандий дзансахъмæ гъæуи хестæртæ дæр ма æрцудæнцæ æма тукангæсæн загътонцæ:
– Аци лæхъуæн уæхæн лæгæй нæ райгурдæй, уæдта давæг некæд адтæй æма нæ уодзæй.
Æппунæрæгиау хестæртæ уæхæн тæрхон рахастонцæ, æма бал айкæ лæвæрд куд æрцæуа Дзæбодурæн, уæдта анзмæ ауæхæн дуккаг ка ссера, уомæн байзайæд аци айкæ дæр. Фудгин ка 'й, уой ба нæ астæу куд рамарæн, зæгъгæ.
Лæхъуæн æ хæдзарæ бафæдзахста синхонтæбæл æма рандæй айкæ агорæг. Цудæй, цудæй, ка 'й зонуй, цæй бæрцæ фæццудайдæ, уæдта бахъæрдтæй еу гъæумæ. Кæройнаг хæдзари бахсæвеуат кодта. Хуссæг ибæл нæ хуæстæй сагъæсæй. Еу афони ба уинуй дессаг: арв уотæ ниссурх æй, æма æгас гъæу дæр сурх фестадæй. Куд нæ фæддес кодтайдæ бæлццон æма, ку æрсæумæ æй, уæд фусуми бафарста, еци дессаг ци адтайдæ, зæгъгæ.
Фусун ин балæдæрун кодта хабар.
– Цæветтони гъæу федуй хъалон. Алли мæйæ дæр еу лæхъуæн кенæ ба киндздзон кизгæ рамæлуй, æхсæвæ цидæр æртæхуй æма мард уæлмæрдтæй фæхæссуй. Аци мæйи кæрон æлдари кизги рад æй, æма ниййергутæ сæхе кæунæй æвгæрдунцæ.
Изæри иуазæг æ фусун бахаста æлдари хæдзарæмæ æма дзоруй æлдармæ:
– Дæ хабар дин фегъустон æма мæ фæндуй, дæ кизги мард дин æз цæмæй багъæуай кæнон, уой.
Æлдар æма уосæн е æхцæуæн куд н'адтайдæ æма ин загътонцæ:
– Уæхæн гъуддаг ку искæнай, уæд нæ кизгæ дæр æма нæ мулк дæр дæу уæнтæ.
Уомæй фæстæмæ мæйи дæргъци ци хуæздæр бахуæра æма куд хуæздæр бауолæфа, уобæл ин архайдтонцæ.
Дзæбодур бонæ хустæй, æхсæвæ ба уæлмæрдти уæрмæ къахта.
И рæстæг æрхъæрттæй, æма æлдари кизгæ рамардæй, байвардтонцæ 'й уæлмæрдти. Ниййергутæ сæхе ниттудтонцæ, æндæр ма ци кодтайонцæ.
Изæрæй лæхъуæн ранæхстæр æй кизги мард гъæуай кæнунмæ. Æ рази бабæй февзурстæй Сонгути коми дзæбодур æма имæ дзоруй: .
– Дуккаг хатт фембалдан, зонун дин дæ гъуддаг, æма лæмбунæг игъосæ: фиццаг æрбатæхдзæй сурх бæхбæл сурх арæзт лæг, æма бæх æ къахæй февналдзæй цирт къахунмæ, лæгмæ кæсгæ дæр ма фæккæнæ, бæхи идонæ райахæссæ æма ин æ барцæй гъес истонæ, уæдта мабал тæрсæ. Дуккаг хатт дæмæ фæззиндзæнæй сау бæхбæл сау арæзт лæг, уомæн дæр уотæ бакæндзæнæ, æртиккаг хатт дæмæ фæззиндзæнæй уорс бæхбæл уорс арæзт лæг, æма, бæх æ къахæй цирт къахунбæл ку фæууа, уæд лæги расхуайæ æма хурдзинæй цурд дзæбокæ фелвасæ, уæдта бæрæг уодзæнæй.
Уой адæбæл Сонгути дзæбодур фæддунд æй.
– Аци фæткæ фæлдесонд ме зæди хай æй, æма мæ гъуддаг хуарз уодзæй, зæгъгæ, гъуди кодта лæхъуæн.
Дзæбодур æхе цирти рæбун æрнимахста.
Æмбесæхсæви ба дин дуйней ниссурх æй, æлдари кизги цирти сæргъи æрлæудтæй сурх бæх, æ уæле бадтæй сурх арæзт лæг. Бæх февналдта æ къахæй цирт къахунмæ. Еци рæстæги Дзæбодур файйарæхстæй, бæхи идонæбæл фæххуæст æй æма ин æ барцæй къохидзаг гъестæ истудта. Лæг ралигъдæй, бæх ба лæугæ райзадæй.
Баласта лæхъуæн бæхи æма 'й уæрми æрбаста.
Цæй бæрцæ рацудайдæ, ка 'й зонуй, уæдта дуйней ниссау æй. Цирти сæргъи æрлæудтæй сау бæх, æ рагъи ба бадтæй сау арæзт лæг.
Бæх ку февналдта цирт къахунмæ, уæд æй лæхъуæн райахæста æма ин æ барцæй истудта гъестæ. Лæг ралигъдæй, бæхи ба лæхъуæн уæрми сурх бæхи цори æрбаста.
Бонивайæнти бабæй дуйне ниррохс æй, – цирти сæргъи фестадæй уорс бæх, æ уæле уорс арæзт лæг.
Дзæбодур фæццурд æй æма лæги бæхæй рагæлста, хурдзини галеу фарсæй фелваста минкъий дзæбокæ. Лæг æма бæх лæуунцæ. Уæд имæ лæг дзоруй:
– Ци идауæг, ци дессаг дæ? Мæнбæл ацал-ауал анзи ку некема фæхъхъæбæрдæр æй, уæд ду ци фæлдесонд дæ? Æртæ хатти дæмæ фæйнæ хузи бæхтæбæл æрбацудтæн, фал мæбæл уæддæр фæхъхъæбæрдæр дæ. Нур ба корун, мæ бæхтæ мин раттæ, абонæй фæстæмæ гъæумæ нецибал барæ дардзæнæн, æлдари кизги дæ хæццæ фæххондзæнæ, бæхтæ ба дæ ескæми ку багъæуонцæ, уæд дзæбокæбæл, кæци бæх дæ гъæуа, уой гъес бамбæлун кæнæ, æма дæ цори февзурдзæнæй. Зæрдиуагæй дин æнхус кæндзæнæнцæ.
Лæхъуæн рауагъта лæги е 'ртæ бæхей хæццæ. Сæумæ æлдари кизгæ райгас æй, æма еумæ гъæумæ ранæхстæр æнцæ. Фиццаг дондзаутæ еци устур хуарз хабар гъæуи радзурдтонцæ. Гъæугæронæй æлдари хæдзарæмæ адæм лæхъуæни сæ къохтæбæл æрбахастонцæ. Æлдар æма æ уосæ лæхъуæни сæ фур цийнæй ранихъуæрунмæ гъавтонцæ. Хуарз æрцудæй гъæубæл еумæйагæй.
Æлдар гъæугувд искодта æма адæмæн загъта:
– Æз мæ мулк дæттун аци сугъзæрийнæ лæхъуæнæн, уæдта, кæд æнвæрсуй, уæд ин мæ кизги дæр аккаг кæнун.
Адæм æмцъухæй загътонцæ:
– Гъæу исуæгъдæ кодта хъалонæй, нæ кизгуттæ хестæргай сайтани армæй нæбал исæфдзæнцæ. Зæгъæд, ци хуарз æй гъæуй, уой, æма 'и иссердзинан.
Лæхъуæн райарфæ кодта æма загъта:
– Боз уи дæн, фал мæ гъæуй æрмæстдæр мæнæ ауæхæн сугъзæрийнæ айкæ, кæд уæ бон æй, уæд, – æма æ дзиппæй айкæ исласта.
Цидæр адтæй, уæхæн айкæ неке бон иссæй иссерун 'ма лæхъуæн рандæй уордигæй. Цудæй, цудæй, ка 'й зонуй, цæй бæрцæ фæццудайдæ, уæдта бахъæрдтæй еу гъæумæ æма фæууидта алæмæти дессаг.
Адæм фонсау кæрдæгбæл хизтæнцæ.
Дзæбодур еу лæги бафарста:
– А ци дессаг æй, цæмæн хезетæ фонсау кæрдæгбæл?
– Хуарз бæлццон, дæ над дæхе фæндон уæд, фал махбæл устур мæгурбон никкодта, Хуцауи дæр нæбал гъæуæн. Нæ хъалон федун нæ бон нæбал æй, хуæруйнаг нин хедбæл æрбаласунцæ, хеди астæу дуар фегон уй, 'ма уæрдун хуæруйнæгти хæццæ æрбайсæфуй.
– Ци рауæн æй еци хед? – бафарста лæхъуæн.
– Дæ рунтæ мæ хъæсти, хуарз бæлццон, цæуæн байамонон дин æй, – загъта зæронд лæг æма бæлццони хеди сæргъæмæ бакодта.
– Кæд гъæуама æрбаласонцæ хуæруйнаг? – бафарста бабæй зæронди Дзæбодур.
– Минкъий фæстæдæр.
– Мæн фæндуй, хуæруйнæгтæ куд исæфунцæ, уомæ бакæсун, ду ба цо дæ бунатмæ, мæ фиди хай.
Зæронд лæг сабургай рацудæй, фæстæмæ фæккæс-фæккæсгæнгæ. «Е мах сæрбæл исхуæцунмæ гъавуй, æз ба æй еунæгæй ниууагътон. Нæ, е лæги миуæ нæй», – расагъæс кодта æма фæстæмæ раздахтæй.
Ци ма рацудайдæ, уæдта хедбæл æрбараст æй уæрдун хуæруйнагæй идзагæй. Хеди астæу дуар фегон æй, æма дууæ къохи уæрдунмæ исдаргъ æнцæ. Лæхъуæн фæцурд æй æмæ еу къох райахæста, ивазуй æй уæлæмæ, фал нæ комуй исласун, къох феуæгъдæй, фал æ сугъзæрийнæ къохдарæн рай-задæй Дзæбодури къохи, хеди дуар ба федар рахгæдæй.
Хестæр, хуæруйнæгтæ æрбаервæзгæ ку рауидта, уæд лæхъуæни хъуритæ исамадта, мадта ци адтайдæ. Уæрдуни разæй гъæргæнгæ цæуй:
– Нæ Хуцауи хай нæмæ фæззиндтæй, хуарз адæм, æма нæ не знагæй фæййервæзун кодта.
Хуæруйнагæй дзаг уæрдун æрбаластонцæ æстонг адæмæн.
Æфхуæрд адæм сæ фур цийнæй иуазæги зæнхæй хæрдмæ æнтъухтонцæ, лæвардтонцæ ин алли хуарздзийнадæ: фонси æргъæуттæ, сугъдæг сугъзæрийнæ, сæ уодтæ дæр ин нивонд кодтонцæ.
Фæндаггон бавдиста сугъзæрийнæ айкæ æма загъта:
– Æз сумах æргъæуттæ тæрунмæ не 'рбацудтæн, уæ уодтæ дæр даретæ ниви хæццæ, фал кæд мæнæ ауæхæн айкæ иссердзинайтæ, уæд мин æй ма бавгъау кæнтæ.
Адæми бон бабæй лæхъуæни курдиадæ банхæст кæнун не ссæй, 'ма идарддæр ранæхстæр æй.
Цæуй, цæуй, ка 'й зонуй, цæй бæрцæ фæццудайдæ, уæдта бауæгæ 'й æма æхе æруагъта еу бæласи буни, фæллад лæг уайтагъд тар фунæй рацæй. Фуни уинуй, цума тукангæс иссирдта сугъзæрийнæ айкæ, уой ба ракодтонцæ æ сæр къуæрунмæ. Сонт гъæр никкодта лæхъуæн æма рагæпп ласта. Æхе ку æрлæдæрдтæй, уæдта нæуæгæй нихъхъан æй æма рафунæй æй. Цæйбæрцæ бабæй рахустайдæ фæллад лæг, ка зонуй, уæдта бабæй æ фуни æ цори фестадæй æ фидæ æмæ имæ дзоруй:
– Биццеу, дæу райгурунмæ дæ мади хæццæ берæ фæббæлдтан, рæвдаун ба дæ нæ бафæразтан. Нур мæрдти бæстæй дæу тæрегъæдмæ кæсун нæбал фæразæн. Дзорæ дæ бæхтæмæ, етæ дæ бахъæртун кæндзæнæнцæ.
Дзæбодур райгъал æй, æма ин зин адтæй: нæ рафсастæй æ фиди уиндæй. Еу рæстæг рабадтæй, уæдта æ фиди фæдзæхст æ зæрди æрбафтудæй.
Бæлццон хурдзинæй исиста дзæбокæ æма 'й сурх гъесбæл фембæлун кодта. Сурх бæх æ рази фестадæй æма дзоруй:
– Кумæ дæ фæндуй, бæлццон?
– Кумæдæриддæр мæ фæразис, уордæмæ мæ хæссæ.
Бæх æй раскъафта арвæй зæнхи астæути. Цæй бæрцæ 'й фæххастайдæ, уæдта æруолæфтæнцæ, æма имæ бæх дзоруй:
– Æз бафæлладтæн, дзорæ сау бæхмæ.
Бæлццон сау гъес дзæбокæбæл æривардта, сау бæх æ цори фестадæй ма 'й фæрсуй:
– Ци дин мæ бон æй?
– Дæ бон кумæ 'й, уордæмæ, мæ фæххæссæ.
Фæййагайдта сау бæх дæр арвæй зæнхи æхсæн лæхъуæни хæссунмæ. Цæй бæрцæ рацудайдæ, уæдта бæх дзоруй:
– Æз бафæлладтæн, дзорæ уорс бæхмæ, е дæ бахъæртун кæндзæнæй кæронмæ.
Дзæбодур уорс гъес дзæбокæбæл бамбæлун кодта; уорс бæх æ цори фестадæй æма имæ дзоруй:
– Гъæйдæ, лæхъуæн, рабадæ, æз дæ бахъæртун кæндзæнæн, кумæ дин цæугæ 'й, уордæмæ.
Цæй бæрцæ бабæй фæццудайонцæ, ка 'й зонуй, уæдта бæх æрлæудтæй еу рауæн æма дзоруй:
– Мæнæ дин асийнæ – хезгæ ибæл æма исæмбæлдзæнæ дæ бунатбæл.
Лæхъуæн райарфæ кодта бæхæн æма исфардæг æй сабургай уæларвмæ. Куд хезгæ цудæй, уотæ асийнæ æ фæсте исæфтæй. Исхъæрттæй еу хæдзарæмæ. Е аллирдæмæ сугъзæрийнау æрттивта, хорау тунтæ уагъта. Хæдзари разилдæй æма си неке. Адтæй си æртæ уати хуæрзрæвдзæ æма хуæрæндонæ.
Фингтæ рæвдзæй лæудтæнцæ.
«Цæй, бахуæрон, – загъта æхецæн, – исæфгæ ку кæнон, уæддæр æфсесæй». Али хуæруйнагæй дæр еу минкъий рахуардта, уæдта фæсдуар ислæудтæй æма искувта:
– О ме скæнæг Хуцау, кæд мæ естæмæн радтай, уæд уотæ бакæнæ, æма ардæмæ ка æрбацæуа, етæ мæ куд нæ уинонцæ, æз ба сæ куд уинон.
Берæ нæбал рацудæй, уæдта къæразгæбæл бабадтæй бæлæу, хæдзарæмæ æргæпп кодта æма рæсугъд кизгæ фестадæй. Рацудæй бабæй рæстæг, æма къæразгæбæл бабадтæй дуккаг бæлæу æма кизгæ фестадæй, уотæ æртиккаг дæр.
Фæстаг кизгæ дзоруй:
– Цидæр хуæнхаг дзиглой тæф лæдæрун.
Дууæ кизги ба бадунцæ æнкъардæй, неци дзорунцæ. Кæстæр бабæй дзоруй:
– Цæй, уæ сæртæ ци æруагътайтæ, кæд уин уæ гъолтæ нæ рамбулдæй...
Цæй бæрцæ фæццæнцæ кизгуттæ æнæ дзоргæ, уæдта хестæр уотæ зæгъуй:
– Еу гъæу хъалон нæбал фистонцæ, 'ма син сæ дон нийауæзтон, ка исхъаурæ кæнидæ мæ нихмæ, уой ба рæхистæй исæскъæфинæ æма 'й айнæгæй рагæлдзинæ. Еу изæр сауæдонæмæ æрбацудæй еу биццеу дæс къæстæней хæццæ дон хæссунмæ, æз ибæл рæхистæ рагæлстон, 'ма мин мæ рæхистæ мæ къохтæй æртудта. Æ размæ ин сугъзæрийнæ айкæ ниггæлстон, уомæ ку фæцæй, уæдта ма туххæй мæ рæхистæбæл фæххуæст дæн. Куд æцæг дзорун, уотæ мæ æнсувæрæн ку уайдæ.
Дуккаг кизгæ дзоруй:
– Еу гъæу мин хъалон нæбал фистонцæ, æма син сæ киндздзон кизгутти хестæргай мардтон. Сæ мæрдтæ син уæлмæрдтæй искъахинæ æма сæ айнæгæй калдтон берæгътæн, фал æлдари кизги ку рамардтон, уæдта ‘й, ду кæмæй зæгъис, уæхæн биццеу гъæуай кодта. Æртæ хатти 'й гъавтон раскъæ-фунмæ, фал мæбæл фæхъхъæбæрдæр æй. Куд æцæг дзорун, уотæ мæ æнсувæрæн ку уайдæ.
Кæстæр ба дзоруй:
– Мæнæн дæр еу гъæу хъалон нæбал фистонцæ, æма сæмæ хуæруйнаг нæбал уагътон. Хедбæл хуæруйнаг ку æрбаласионцæ, уæд хеди дуар фегон кæнинæ æма хуæруйнæгтæ æд уæрдун æрискъæфинæ, адæм кæрдæгбæл фонси хизт кодтонцæ. Еу хатт мин, сумах кæмæй зæгъетæ, уæхæн лæхъуæн мæ къох райахæста, туххæй ма мæхе ратудтон, фал мæ къохдарæн æ къохи райзадæй. Куд æцæг дзорун, уотæ мæ цардиæмбалæн ку уайдæ.
Кизгуттæ цæй бæрцæ фæдзурдтайонцæ, уæдта, хуæрун райдайæн, зæгъгæ, куд загътонцæ, уотæ хестæр зæгъуй:
– Нæ хуæруйнæгтæй нин кадæр бахуардта. Цалинмæ кизгуттæ гурусхитæ кодтонцæ, уæдмæ Дзæбодур æхе раргон кодта.
Хестæр фестадæй æма дзоруй:
– Ардæмæ цъеу-маргъ ку некæдма æрбатахтæй, уæд дæу ци Хуцау æрбахаста? Иуазæг – Хуцауи иуазæг, рабадæ нæ хæццæ, барæфтад кæнæн еумæ.
Иуазæг æд хурдзин цуппæрæймагæн финги цори исбадтæй, æнæ дзоргæй фингæбæл æривардта сугъзæрийнæ айкæ, минкъий дзæбокæ æмæ сугъзæрийнæ къохдарæн.
Кизгуттæ сæ дзаумæттæ бафæсмардтонцæ æма 'й фæхъхъуритæ кодтонцæ. Хестæр дууæ хуæри æй æнсувæрæн райстонцæ, кæстæр кизги хæццæ лæг æма уосæ бацæнцæ.
Лæхъуæни изæдау исфæлунстонцæ, æма кизгутти æ кафун æма зарунæй дессаг игъæлдзæг дардта.
Еу бон Дзæбодур æнкъардæй бадуй, неци дзоруй.
Хестæр хуæрæ 'й бафарста:
– Нæ хъазар æнсувæр, ци мæтъæл дæ аци бон?
– Къуæрей фæсте мæ мæлæт æрхъæрттæй, – балæдæрун син кодта лæхъуæн. – Нæ гъæуи хестæртæ мин тæрхон рахастонцæ: анзи бонмæ, дан, сугъзæрийнæ айкæ ку не ссерай, уæд дин дæ сæр ракъуæрдзинан.
– Гъе дин мах бæрагæ уæд, – загъта хестæр хуæрæ, фæууадæй кумæдæр, тæскъи дзаг сугъзæрийнæ æйкитæ æрбадавта 'ма ин сæ æ рази æривардта.
Лæхъуæн куд нæ ниццийнæ кодта, ци агурдта, уой иссергæй, фал бабæй цæбæлдæр ниссагъæс кодта.
– Нур исæнхæст дæн алцæмæй дæр, фал ци амалæй бахъæртон нæхемæ.
Кизгутти хестæр кæстæрмæ дзоруй:
– Не 'нсувæри æ гъæумæ бахъæртун кæнун дæуæн ихæс кæнун.
Уæд кæстæр хуæрæ устур цæргæс фестадæй, æ рагъи рабадун кодта лæхъуæни æма 'й дууæ бони æма дууæ æхсæвемæ бахъæртун кодта. Гъæугæрон æй æривардта 'ма имæ дзоруй:
– Ци хæстæг цæрис, нæ рафсастæн дæу ме рагъи хæссунæй, – æ дзиккотæй еу æрдо ратудта, Дзæбодури къохи 'й бакодта æма бабæй загъта: –Куддæр дæ багъæуон, уотæ аци æрдо артбæл багæлдзæ, æма дæ цори февзурдзæнæн.
Загъта æмæ райсавдæй кизгæ. Дзæбодур æхе хæдзари бахсæвеуат кодта, Сæумæй ба бацудæй гъæуи хестæрмæ дууæ æнхузон айки хæццæ.
Хестæр фæдздзурдта гъæуи адæммæ, æрхудтонцæ тукангæси дæр, æма загъта:
– Ходуйнаг фæууæд нæ гъæуи тукангæсæн, мулки сæрбæл æ цæсгом бахуардта, бандиудта седзæр сувæллони бафхуæрун. Нæ тæрхон зунд æй, æма 'й кæстæртæ банхæст кæнæнтæ гъæуи номæй.
Идарддæр загъта:
– Аци лæхъуæн мах исуæгъдæ кодта устур хъалонæй. Махæн æй не зæд, хондзинан æй не зæди хай æма ин киндзæ æрхонунæй ихæсгин ан.
Лæхъуæн райарфæ кодта гъæуи хестæрæн æма балæдæрун кодта:
– Раттæ мин гъавуи хестæртæй фондз лæги киндзхонтæ æма киндзæ æрбахонæн.
Дзæбодур æ фиди бæхæргъауæй искодта бæхтæ, æма киндзхонти хæццæ ранæхстæр æнцæ. Сæ хæццæ райстонцæ фус æма ниуæзтæ. Цæй бæрцæ фæццудайонцæ, ка 'й зонуй, уæдта еу рауæн лæхъуæн загъта:
– Аци сауæдони цори рæфтад искæнæн, кæдимайди аци рæсугъд рауæнмæ киндздзаг кизгæ дæр æхуæдæг æрцæуидæ.
Фус равгарстонцæ, уайтагъд фингæ рарæвдзæ 'й. Хестæр синон ку райста, уæд Дзæбодур æ уоси сæри æрдо артбæл ниггæлста, æма сæ цори æ уарзон киндзи рæвдзæй фестадæй. Хестæрæн синон æ къохæй æрхаудтæй æма æнæ дзоргæй лæууй. Иннетæ дæр ниссах æнцæ.
– Бахатир кæнтæ, ами дессагæй неци ес. Аци силгоймаг, киндзхон кæмæ цæуæн, е æй. Раковетæ æма нæхемæ фæццæуæн, – загъта лæхъуæн.
Хестæрмæ равардтонцæ нæуæгæй синон, дессаг кувдтитæ фæккодта, фæззардтонцæ, уæдта рараст æнцæ гъæумæ. Уосгор æхе бæхбæл кизги разæй хаста, уотемæй гъæуи æрфестæг æнцæ. Хестæр гъæуи адæмæн балæдæрун кодта:
– Не зæди хайæн изæд æркурдтан.
Гъæу дессаг киндзæхсæвæр исаразта, берæ лæвæрттæ син фæккодтонцæ.
Лæхъуæн æма кизгæ лимæн, уарзонæй цæрунтæ райдæдтонцæ. Еу бон фæрсуй æ лæги:
– Дæ мадæ æма фидæ кæми 'нцæ?
– Раги рамардæнцæ, – загъта Дзæбодур.
– Сæ циртитæ мин байамонæ, мæ къох сæбæл ку байвæринæ, уотæ мæ фæндуй.
– Мæ мади цирт кæми 'й, уой дин байамондзæнæн, фал мæ фиди цирт ба нæ зонун, сауæдонæмæ фæццæугæй, фесавдæй æнæбæрæгæй.
Киндзæ æхе хорæрдæмæ рахадта æма æ меднимæр искувта:
«Уæ, уæлæ зæрийнæ хор, дæ хæдзарæмæ цæуис. Арви буни цидæр ес, уонæмæ дæ тунтæ хъæртунцæ. Корун ди, æма мин фегъосун кæнæ мæ хестæр хуæрæн, мæ цардæмбал æма йе скæнгæ æнсувæр Дзæбодури фиди уæлмæрдтæбæл куд исæмбæлун кæна не сцæунмæ æнæнез æма сæрæгасæй».
Лæхъуæнмæ ба дзоруй:
– Цæуæн, мæ зæрддаг, уæлмæрдтæмæ, уæдта, Хуцау ци зæгъа, уой уодзæнæй.
Исхъæрдтæнцæ уæлмæрдтæмæ, æма Дзæбодур сах лæугæ байзадæй: æ размæ лæудтæй æ фидæ. Сæ кæрæдзебæл ниттухстæнцæ, сæ цийни цæстисугтæ сæ ростæбæл уадæнцæ. Фæцийнæ кодта æ киндзæбæл дæр. Уæдта æртемæй дæр бацудæнцæ мади ингæнмæ. Киндзæ буйнаг тъæфсæй16 æркъуæрдта цирт, æма мадæ сæ рази фестадæй, ци адтæй, уомæй авд хатти рæсугъддæрæй.
Берæ цинти фæстæ цуппаремæй дæр сæ хæдзарæмæ æрбаздахтæнцæ.
Еци хабар гъæубæл райгъустæй, æма арфæтæмæ æрцудæнцæ еугурдæр, мадта куд адтайдæ.
Фидæ адæми цори йе 'нсувæри ходуйнаги тард ракодта 'ма адæмæн балæдæрун кодта:
– Мулки сæрбæл мин мæ еунæг фурти марунмæ мæн фæсте рарвиста, фал растдзийнадæ арти дæр нæ содзуй, дон дæр æй нæ ласуй, кард дæр æй нæ кæрдуй. Уомæн æвдесæн мæ еунæг фурти царди фæстаг.
Фидæ, мадæ, фурт æма киндзæ абони дæр ма цæрунцæ кæрæдзей цæрайæй.
Сумах дæр уæ ниййергути хæццæ игъæлдзæгæй, амондгунæй фæццæретæ уони æрцудмæ.
