Рæмонти Александр (1943-2005) райгуырд Цæгат Ирыстоны, Сырх Дыгуры. Астæуккаг скъола каст куы фæци, уæд ахуыр кæнынмæ бацыд Цæгат Ирыстоны педагогон училищейы аивадон хайадмæ. Уый фæстæ фæстæ цалдæр азы бакуыста Сырх Дыгуры астæуккаг скъолайы черчени æмæ нывкæныны ахуыргæнæгæй. Куыста Дзæуджыхъæуы 14-æм скъолайы, «Севосетинпромстрой»-ы, газет «Дигорæ»-йы редакцийы. Йæ уацмыстæ мыхуыргонд цыдысты журнал «Ирæф»-ы, уыдонимæ: æмдзæвгæтæ, поэмæ «Æрæздæхт».
АСТЪОНÆ
Рæмонти Александр
Æхсæрæцъеу1 Æхсæрæг –
Æхсæрæбæл æрцæрæг,
Æхсæркъохи цæмæдес –
Рафæрс-бафæрс цъеувæдес.
Пæррæститæй хъæбæр тагъд
Балæдæрдтæй уæхæн загъд:
«Синхаг уарзæг – рæбунгкаг,
Æзмæнтæг ба – идæрдтаг».
Æхсæрæцъеу Æхсæрæг –
Æнæхæлхъой раст цæрæг.
Багъудæй æй æнæ рун
Гъар астъонæ искæнун.
Гъæди халонау æй еу,
Синх æрбамбурд æнцæ зеу2.
Цæрæн азгъунст цæттæ æй,
Фал пакъутæ гъæудзæнæй.
Хъæзин фатæй3 е тагъæддæр
Изол гъæумæ фæттахтæй:
«Хъæзти хестæр, Хъæссæртæг,
Мæ хунæ уин – æхсæртæй.
Уæ пакъутæй уатидзаг
Цæппо-лæппо рауедза?»
«Мах æхсæртæ нæ гъæуй.
Нæ кæстæр хуæрæ мæлуй.
Амонунцæ ин муркъæ4...
Нæ бумбули нæ мулк æй.
Нæ мулкæй дин – дзæбæх хай,
Кæд муркъитæ æрхæссай».
Катайгæнгæ Æхсæртæг
Хуасагор тæхуй цæрдæг:
«Муркъæ, муркъæ заруйнаг,
Радтæ муркъæ хуасийнаг».
Цæстисуг муркъæ калуй,
Æ зæрди рист æгъзалуй:
«Толдзи гуркъотæ æнгъæл
Мæ фалдзос къахуй дзæргъæ.
Тæссаг ку æй бахускъæй
Мæ уедагæ 'ма усхъæн.
Ку зæгъисæ ин хабар,
Уæд хуасæ хæссæ лæвар».
Рамæстгун уй Æхсæрæг,
Ницъцъеп-цъеп кæнуй сæрæй:
«Дзæргъæ, дзæргъæ, уæ гормон,
Цæмæн каис муркъи бон?»
Къембурæй дзæргъæ косуй,
Цъæмæнгæсæй игъосуй:
«Цæй, зæгъон дин æй æргон,
Берæ уарзун æз гуркъо.
Æй фурзад, бунмæ сæттуй,
Фал еу гуркъо нæ дæдтуй.
Кæд толдзæ радта гуркъо,
Æнæ зин фæууæд муркъой».
Æхсæрæг тæхуй, тæхуй,
Къинди толдзæмæ 'здæхуй:
«Ку нæ нин дæ мæгур къох.
Цæй, радтæ дзæргъæн гуркъо.
Ма къаха е муркъи бун,
Маци уа муркъæн æппун.
Хуасийнæн хæссон, зургæ,
Ервæзунгæнæг муркъæ.
Ервæза хъаз адзалæй,
Æз – де 'уазæг – уазалæй».
Фæлладæй толдзæ, сагъдау,
Никкастæй, уæдта загъта:
«Мæхе дæр фæндуй бæргæ,
Думгæ мæ телæд, нæргæ,
И фæсденгиз, и уæлхонх
Фæккодта мæ мæрдиронх».
Æхсæрæг нифсхаст, дзурдгъон
И фæсденгиз, и уæлхонх
Ракурдта думгæй хъæбæр,
Фал не 'сæргъувта æ сæр
Е, не 'нкъустæй æнæ хор, –
Хор не 'ндавта æнæ хъор.
Бахизтæй уæд Æхсæрæг
Арви авгæ къæсæрæй:
«Сугъзæрийнæ сугъдæг хор,
Дæхе фæндон дзæбæх уо.
Хайгин фæууæн дæ цийнæй,
Æнæ дæу махæн зин æй.
Цæмæн гъæуй нимæхст цард
Мегъти аууони æнцад».
Хор фестъæлфуй æ кастæй,
Æ сагъæсти цæг басæй:
«Æхсæрæцъеу æхсæрæг,
Æхсæрæбæл æрцæрæг,
Мæ иуазæг, æхсицгон,
Мæ цæстирохс, æнæбон,
Сæйгæ уати уотæхсуй,
Цæститæй дæр нæ кæсуй.
Цъæх цъете ин æнтæф æй –
Уарзти фатæй фæццæф æй...»
«Мæнмæ гæсгæ е хуарз æй,
Уарзти цæфæн уарзт хуасæ 'й».
«Мулдзугати Гулдзугæн –
Æнæ бæрцæ рæсугъдæн
Мæ рохс тунæ агъаззаг
Ду фæххæссæ нисайнаг».
Æхсæрæг тæхуй, тæхуй,
Мулдзугатæмæ 'здæхуй:
«Мæ хæлар мулдзуг Зункъар,
Цæмæн мин дæ уотæ 'нкъард?
Æви дæмæ ести маст
Æрхаудтæй арвæй æваст?»
«Нæ зонун, нæ, Æхсæрæг,
Æхсæркъохи æрцæрæг,
Мæ уодбæлхуæцæг тайуй,
Бонæй-бонмæ ивайуй.
Ци нæ дæсни æрхудтон –
Неци æй æппун сæ бон».
«Ма маст кæнæ, мæ фусун,
Дæ сæйгæмæ æркæсун
Мæн бауадзæ... Зæрди нез...
Зæрди незæн хуасæ ес.
Мулдзуг Гулдзуг, къæбæлдзуг,
Æрхастон дин сосæг дзурд, –
Бателуй æ гъос мулдзуг,
Искæсуй цæстæй Гулдзуг, –
Хори тунæ Рохсалан
Æрветуй дæуæн салан...»
«Нæуæгæй бабæй, арвау,
Ку ниррохс æй нæ авар.
Исæфуй, цума, мæ нез.
Ци хуарз дохтур нæмæ ес!..»
«Нифсидзагæй, хуарз Зункъар,
Хорæй тахтæн мийнæвар».
«Уæд амонд æрмæст сæ хай.
Фарни дзурд Хорæн зæгъай».
Æртавта Хор æнæ хъор.
Ратахтæй думгæ уадсор,
Толдзи рæзæ е уайтагъд
Дзæргъи размæ æркалдта.
Æфсæстæй дзæргъæ хуссуй.
Æхсæрæг муркъæ хæссуй.
Ервæзуй хъаз адзалæй,
Æхсæрæцъеу – уазалæй.
Æхсæрæбæл æрцæрæг,
Æ гъар астъони бадуй,
Зæрдигъæлдзæгæй заруй:
«Синх, дуйне мæнæн – хæлар,
Синх, дуйне мæнæн – хъазар...»
Хæларзæрдæ Æхсæрæг,
Æхсæрæбæл æрцæрæг,
Æхсæркъохæй низзаруй.
Тъæфил мет бæзгин уаруй.
Ракæнон уобæл кæрон,
Фал еу хабар ма зæгъон,
Мæ гъосбæл нидæн уадæй,
'Ма куд балæдæрдтæн æз,
Уотемæй цудæй уадæ
Сæртæбунтæй æнихæс.
Бунбуройнæ, фалгæрон
Никкодта е гъæдгæрон
Æхсæркъохи астъонуат...
Фæрнгун адтæй и бунат –
Синх æрбамбурд æнцæ зеу,
Нæ зиндтæй æрмæст сæ еу –
Æхсæрæцъеу Æхсæрæг,
'Ма уой азгъунст дæр цæрдæг
Рабидтонцæ æнæ фау,
Сæ цæрæн иссæй аргъау.
ФИППАИНÆГТÆ:
1. Æхсæрæцъеу – сырддонцъиу.
2. Зеу – æхсæны æххуыс. Хъæуы сидзæргæс, æвæгæcæг, иунæг сылгоймæгтæм, æххуысхъуаг хæдзæрттæм-иу хъæубæстæ арæх фæкастысты сæ куыстытæ кæнынмæ: хос кæрдынмæ, хæдзар аразынмæ æмæ а.д.
3. Хъæзин фатæй тагъæддæр – ома, тынг тагъд. Хъæз – тростник, камыш. Фат дзы куы скæнай, уæд у рог, тагъд тæхы.
4. Муркъæ – мыртгæ (уырыс. «калина»).
