Цæголты Георги
(1871-1939)
Поэт, фыссæг, публицист
Георги райгуырд мæгуыр зæхкусæг Цæголты Михаилы хæдзары, Чырыстонхъæуы, 1871 азы апрелы мæйы 22 бон. Йæ фыд фыццаг сауджын уыди, фæлæ иу-афон дингæнæджы куыст йæ зæрдæ нал иста, ныууагъта йæ, систа йæ къух сауджыны номыл æмæ куыста ахуыргæнæгæй райдиан скъолайы, стæй йæ бинонтæ дарыны охыл кодта зæххы куыст дæр, йæ фыдæлтау.
Георги дæр, йæ фыдау, фыццаг ахуыр кодта дины скъолайы Мæздæджы, стæй бацыд Стъараполы дины семинармæ, фæлæ йæ каст нæ фæци. Рацыд Дзæуджыхъæумæ, уæдмæ йæ мад уырдæм ралыгъд Чырыстонхъæуæй. Ам йæхицæн цæрыны фæрæзтæ агуырдта сау куыстæй. Бавзæрста алцы дæр: куы-иу вагæттæвгæнæг уыд, куы цумайы лæппу, куы телеграфист, куы писыр хъæуыхицаумæ… Фæлæ стæй фæцахуыр газетон публицистикæйыл æмæ уый сси йæ сæйраг професси йæ мæлæты бонмæ. Фыста бирæ алыхуызон газеттæм уацхъуыдтæ. Фыста адæмы царды æппæт фæзындтыл: æгъдæуттыл, цардыуагыл, хицæутты фыдмитыл, мæгуырæй цæрын хъизæмарты фыддæр кæй у, ууыл. Уыцы хъуыддаг дзы рох никуы уыд, фæлæ зæрдæргъæвд лæппу бирæ уарзта аив литературæ æмæ йæхæдæг дæр фæлвæрдта радзырдтæ, уацаутæ фыссын, стæй та æмдзæвгæтæ. Йæ æхсæнадон-политикон публицистикæйы хуыздæр уацмыс та у йæ кой кæмæн скодтам, уыцы уац: «Край беспросветной нужды».
Æппæт Уæрæсейы, стæй Ирыстоны дæр ралæууыд адæмон революцийы заман, революцион карз тохы дуг. Уый уыд ног заман æмæ уыцы заман æрхаста йемæ бирæ ногдзинæдтæ адæмы экономикон-политикон уавæрмæ æмæ адæмы культурæйы рæзтмæ дæр.
1917 азы революци куы фæуæлахиз, уæд Георги дывæндыл ныллæуыд: æнхъæлмæ каст – исты рауайдзæн пролетарон революцийæ æви нæ?.. Фысгæ ницыуал кодта, царди нымайæджы куыстæй. Рæвдыд не ‘рцыд ног хицæутты ‘рдыгæй дæр, афтæмæй царди тыхст æмæ зæрдæсастæй. 1939 азы августы дæсæм бон фæзиан Дзæуджыхъæуы.
Цæголты Георгийы литературон бынтæ дардыл сты, фæлæ дзы ныр дæр цардхъом рахонæн кæмæн ис, уыдон бирæ не сты: йæ публицистикæйæ иу-цалдæр уацы, йæ новеллеты фылдæр хай, стæй йæ лирикон æмдзæвгæтæй иу-цалдæры. Уыдон сты, Цæголты Георгийæн нæ литературæйы ном кæй фæрцы ис, ахæм уацмыстæ, æмæ сæ хъуамæ зонæм æмæ нæ зæрдыл дарæм.
Цæголты Георгийы радзырд, - йæ ном дæр афтæ хуыйны «Дыгуроны радзырд» - фыст у стихтæй. Чи зоны, куы йæ фыста, уæд йæ зæрдыл Къостайы «Сидзæргæс» лæууыди: сæ хабæрттæ æмхуызон сты райдианы – дыууæ уацмысы дæр дзырд цæуы сидзæргæсы хъысмæтыл.
Къостайы «Сидзæргæсы» мад йæ стонг сабитæн хъæдурты бæсты дуртæ фыцы. «Дыгуроны радзырды» та сидзæргæс нал фæразы йæ стонг сабимæ кæсын æмæ сфæнд кодта йæхи дæр æмæ йæ сабийы дæр доны баппарын. Хицæндзинад та уый ис сюжеты, æмæ Къоста сидзæргæсы ныууагъта йæ фынæй сабиты нывæрзæн хъарæггæнгæ, Георгийы сидзæргæс та йæ сабийæн фæтæригъæд кодта æмæ йæ ныууагъта цæргæ иунæгæй, иæхи та Æрæфы нывзылдта…
«Дыгуроны радзырд»-æй бирæ аивдæр фыст у Георгийы чысыл новеллæ «Бецал». Йæ дыккаг ном та хуыйны «Иу ныв ирон цардæй». Ам новеллæйы кой уымæн кæнæм, æмæ фыст ахæм хуызы æрцыд, цыма «Дыгуроны радзырд»-ы дыккаг хай у.
Зæрдиаг фыст ныккодта Георги сидзæр лæппуйы хъысмæтæй иу, фæлæ бирæ цæуылдæрты дзурæг ныв.
Къостайы рæстæджы цы ирон фысджытæ æмæ публицисттæ уыди, уыдон рæнхъы бæрæгæй зыны Цæголты Георги – публицист, поэт æмæ беллетрист.
Къоста куы фæзиан æмæ йæ Лабæйæ куы ‘рластой Дзæуджыхъæумæ, Иры аргъуаны кæрты ныгæнынмæ, уæд ыл хъарæгау зæрдиаг æмдзæвгæ ныффыста Цæголты Георги дæр. Къоста æмæ Цæголты Георгийы ‘хсæн уыди быцæуы ныхæстæ дæр, газеты фæрстыл полемикæ дæр, фæлæ ныр дзырд цыди, стыр поэт æмæ зонды лæгæн фæстаг хæрзбон зæгъыныл, æмæ Георги ракодта йæ хъарæджы фæстаг ныхас: «Дæдтæй, сæрибармæ куыд бæллыдтæ, куыд кастæ», афтæ ма йæ æййафгæ дæр куы ‘ркодтаис, дæ цæсты тигъæй ма йæ уæддæр куы федтаис!..
