Мамсыраты Дæбе 

(1909-1966) 

Джыккайты Шамил. «Бирæвæрсыг æмæ рæдау курдиат» (цыбыргондæй) // «Рæстдзинад». - 2009 аз. – 6авг. 

Мамсыраты Дæбе йæ рæстæджы уыд ирон прозаикты зынгæдæр æмæ номдзыддæр. Уый арф æнкъардта рæстæджы цыд, царды улæфт æмæ цæугæ боны домæнтæ. Иудадзыг уыд литературон цардæн йæ гуылфæнты, куыста бирæ æмæ æнтыстджынæй, йæ уацмыстæ æндæвтой ирон прозæйы рæзтыл. 

Мамсыраты Хазбийы фырт Дæбе райгуырди 1909 азы, 9 августы Быдыры Дæргъæвсы. Хæдзар уыд æвæрæз. Уыди дзы бирæ сывæллæттæ. Йæ фыд ын йæ райгуырдмæ нæ банхъæлмæ каст, æмæ Дæбе æххæстæй бавзæрста мæгуыр æмæ сидзæры хъысмæт. 

1919 азы дæсаздзыд лæппуйы радтой Æрыдоны семинары пансионатмæ. Дыууæ азы фæстæ пансионат æхгæд æрцыд æмæ та Дæбе раздæхт хæдзары куыстытæм. 1924-1926 азты ахуыр кодта сæ хъæуы скъолайы, 1926-1930 азты та – Дзæуджыхъæуы педтехникумы. Уыцы рæстæджы техникум уыд ирон ахуырады артдзæст. Куыста дзы зындгонд ахуыргæнæг Гуыриаты Гагуыдз, уый разамынд лæвæрдта литературон къордæн. Ам Дæбе фæцалх ис сфæлдыстадон куыстыл: фыста æмдзæвгæтæ æмæ радзырдтæ, йæхимæ æркæсын кодта литературон æхсæнад. 

1930 азы Дæбейы арвыстой Заманхъулмæ скъолайы сæргълæууæгæй. Уыцы-иу рæстæг фæсаууонмæ ахуыр кодта Ростовы пединституты литературон факультеты. 1933 азы та бацыд Ленинграды Истори, философи æмæ литературæйы институтмæ. Бакаст дзы æртæ курсы. Æвæрæз кæй уыд, уымæ гæсгæ ахуырты фæстæ куыста наулæууæны. Рынчынтæ хаста æмæ ныууагъта йæ ахуыр. Æрыздæхт Ирыстонмæ. Уæдæй фæстæмæ æппæт хъарутæ дæр лæвæрдта литературон æмæ æхсæнадон куыстæн. Уыди газет «Рæстдзинад»-ы редактор, журнал «Пионер»-ы редактор. Бирæ азты куыста Фысджыты цæдисы сæрдарæй. Уый зæрдиагæй агуырдта курдиаттæ æмæ сыл аудыдта æнувыдæй. 

Мамсыраты Дæбейы курдиат уыд бирæвæрсыг æмæ рæдау. Ирон фысджытæй уыйбæрц чингуытæ ничи рауагъта. Куыста алы жанрты: поэзи, прозæ, драма. Кодта тæлмац. Фыста очерктæ, критикон уацтæ. Дæбемæ уыд цыдæр фарн æмæ йæ уый хаста царды тæссаг уылæнты сæрты. Иннæ фысджытæй хъауджыдæр æййæфта къаддæр æфхæрд. Æппæлæн ныхас ын ничи ауæрста. Гæнæн ис, æмæ йæ ацы хъуыддаг нæ уагъта йæ уацмыстыл фаг кусын. Сценæйы цардхъом разынд æрмæст «Æфхæрдты Хæсанæ»… 

Дæбейы курдиат хъомысджындæр уыдис прозæйы. Уæлдай идейон-эстетикон ахадындзинад ис йæ радзырдтæн. Дæбе зыдта царды быцæутæ. Зыдта адæймаджы удыхъæд быцæуты кæй раргом вæййы, уый дæр. Æмæ агуырдта карз быцæутæ, драмон сюжеттæ. Хъæздыг æрмæг ын лæвæрдта советон истори: мидхæст, колхозон арæзтад, ног æгъдæуттыл тох, Фыдыбæстæйы Стыр хæст. Йæ зæрдæ йын агайдтой царды хъæнтæ, адæймаджы æууæлтæ – эгоизм, козбау, зыд æмæ æндæр ахæмтæ. Дæбейы радзырдтæ цы цаутæ æвдисынц, уыдонмæ гæсгæ дих кæнынц цалдæр тематикон къордыл. 

Уæрæсейы историйы мидхæст уыд трагедиты гуырæн. Революци æмæ карз социалон быцæутæ цыдысты драматизмы уагыл. Дæбе хорз арæхсти радзырдæн цау æвзарынмæ… Радзырд «Пакет» (1935) у лæгдзинады таурæгъ, Фыссæг æмæ хабаргæнæг Абысал бадынц Æрæфы был. Абысал мысы мидхæсты цаутæ, урс æфсад æмæ сырх партизанты хæст Дыгургомы. Уыцы таурæгъ æвдисы хуымæтæг хæххоны лæгдзинад.  

Æцæг хабарыл амад у радзырд «Ирвæзынгæнæг» (1934). Дæбе æвдисы 1920 азы цаутæ. Архайд цæуы Хъаспы денджызы былгæрон, горæт Петровскы. Басаст урс æфсады тых, лидзынц горæтæй, кæнынц фæстаг фыдмитæ. Сæ фыдвæнд у хотыхты вагæттæ срæмудзын, горæт басудзын. Уыцы фыдракæнды ныхмæ æрлæууыд машинист Хуытъинаты Мæхæмæт. Фыссæг æвдисы йæ хъайтары тæссаг уавæр, фæлæ ам дæр мæлæтæй тыхджындæр у патриот, намысджын адæймаг хъахъхъæны адæмы цард æмæ исбон. Бантыст ын поезд горæтæй атæрын. 

20-æм азты царды цыди стыр ивддзинæдтæ. Ног тыхбар арæзта ног цардæвæрд, фидар кодта ног æхсæнадон уаг. Уыцы уавæр литературæйæн уыд ахъаззаг æрмæг. Дæбе дзы райста сюжет йæ радзырд «Фыццаг къахдзæф»-æн. Æрыгон сидзæргæс Дасханы адæм сæвзæрстой хъæусоветы сæрдарæй. Сылгоймаг кусы æнувыдæй, æнтыстджынæй. Фæлæ бирæтæм хорз нæ кæсы сылгоймаг хицау кæй сси, уый. Хахуыр ыл кæнынц хæлæггæнджытæ. Хæрам рацыд фидисы хуызы æмæ рæузонд Темыр амары йæ хо Дасханы. Дæбе арæхстджынæй аразы психологон сурæт. Фыссæгæн цыбыр радзырды бантыст сылгоймаджы фæлгонц саразын. 

Цардивæнтæ æвдисы радзырд «Цыт» дæр (1929). Йæ сæйраг темæ у социалон уавæртимæ кусæг лæг æмæ йæ куыстмæ æхсæнады ахаст куыд ивы, уый. Фыссæг нын радзырдта дыууæ царды истори. Æхсæв æмæ бонау æмбастæй цæуы Дзынга æмæ Цолайы цард, кæд сын хицæн хъысмæттæ ис, уæддæр. 

Дæбе къорд уацмысы æвдисы Фыдыбæстæйы Стыр хæсты цаутæ. Фыста æмдзæвгæтæ, очерктæ, радзырдтæ. Фыссæг æвдисы оккупантты фыдракæндтæ æмæ советон адæмы сгуыхтытæ. Уыцы темæйыл фыст у радзырд «Мастисджытæ» (1943). 

Йæ роман «Хъæбатырты кадæг» ын ирон литератортæ хонынц «æппæты цæттæдæр æмæ хæрзаивдæр роман», Арæзт у æртæ чиныгæй. Дæбе ацы романы бавнæлдта стыр историон дуг равдисынмæ. Фыссæг нывæфтыд кæны 1907-1920 азты цаутæ. Уыцы дуг уыд вазыгджын, æрцыди дзы историйы арф фæд чи ныууагъта, ахæм цаутæ. Архайд цæуы бæлвырд ран, бæрæг уавæрты. Нывты зынынц рæстæджы æууæлтæ æмæ бынæттон колорит. Персонажты характерты рахатæн ис, цы æхсæнадæй сты, уый æууæлтæ. Уыцы миниуджытæм гæсгæ «Хъæбатырты кадæг» схонæн ис историон роман. Уацмыс æмткæй уыд зынгæ фæзынд ирон прозæйы. 

* * * 

Мамсыраты Дæбейы уацмысты æххæст æмбырдгон мыхуыры рацыд 1965-1971 азты 6 томæй. Уæлдæр, Шамил цы уацмыстыл æрдзырдта, уыдонæй уæлдай ма хицæн ныхасы аккаг сты Дæбейы романтæ: «Уæззау операци» (1933-1934), «Фæлтæртæ» (1940), «Адæм адæм сты» (1960), «Æхсарбег» (1974). Сæ мидисыл сын бæстон нæ дзурдзыстæм – сайты фæлгæттæ ахæм гæнæнтæ нæ дæттынц.  

Дæбейы сфæлдыстады сæ бынат ссардтой рæзгæ фæлтæрæн фыст уацмыстæ дæр: «Хъæбатыр лæппу», «Хинæйдзаг сæгъ», «Магуса Гæбис», «Бипп-бипп», «Джерихан» æмæ иннæтæ. 

Ирон литературæмæ йæ зынгæ бавæрæны тыххæй Мамсыраты Дæбе хорзæхгонд æрцыд Ленины орденæй, лæвæрд ын æрцыд Хетæгкаты Костайы номыл преми. 

Дæбе амард 21 августы 1966 азы.