КОЛЫТЫ АКСО
(1823 - 1866 )
Ирыстоны ахуыргонд адæм фæзынд ивгъуыд æнусы 40-50-æм азты. Уæд ирон адæмы æхсæнæй цæуын байдыдтой ахуыргæнджытæ, сауджынтæ, афицертæ. Уыцы интеллигенцийы раззагдæр минæвæрттæн кæд сæ фылдæр дины кусджытæ уыдысты, уæддæр сæ ахадындзинад зынгæ уыд ирон адæмы æхсæнадон хиæмбарындзинад æмæ культурæ дарддæр рæзын кæныны хъуыддаджы.
Уыцы раззагдæр адæмы зынгæдæртæй иу уыди Колыты Аксо.
Аксо райгуырди 1822 азы кæрон. Дзæуджыхъæуы, Ирыхъæуы (Иннæ æрмæджытæм гæсгæ райгуырд Нары хъæуы). Йæ фыд Бесо (Виссарион) у Мамысонæй рацæугæ. Аксойы фыд хохæй Дзæуджыхъæумæ кæд ралыгъд, уый бæлвырд нæу, æрмæстдæр 1819 азы Ирыхъæуы цæрджыты номхыгъды ис ахæм бæрæггæнæн, мæгуыр хохаг лæг Колыты Бесо Ирыхъæуы аргъуангæс кæй уыд.
Райдиан ахуырдзинад Аксо райста Владикавказы дины скъолайы. Колыты Аксо уыди уыцы скъолайы ахуырдзаутæй иу. Аксо уыди скъоладзауты номымхыгъды, скъола куы байгом кодтой, 1836 азы, уæдæй 1839 азы онг. Скъола каст куы фæци, уæд æй йе стыр зæрдæргъæвддзинады тыххæй арвыстой Тифлисы дины семинармæ. Семинар каст чи фæци, уыцы ирон фæсивæдæй Аксо уыди фыццаг (1845 азы). Зæгъын хъæуы уый, æмæ Тифлисы дины семинар уыцы заман нымад кæй уыд уæлдæр æмæ кадджындæр скъолайыл Кавказы.
Семинары Аксо ахуыр кодта дины ахуырад, философи, литературæ, физикæ, дины æмæ адæмты истори, латинаг, бердзенаг, уырыссаг æмæ ирон æвзæгтæ. Æппæт предметтæй дæр Аксо иста иттæг хорз бæрæггæнæнтæ.
Семинар каст куы фæци, уæд Аксойы рарвыстой Дзæуджыхъæумæ, йæхæдæг кæм ахуыр кодта, уыцы дины скъоламæ инспекторæй æмæ ирон æвзаджы ахуыргæнæгæй. Фæстæдæр уыди Ирыстоны дины къамисы сæргълæууæг, Владикавказы дины скъолайы директор.
Каст куы фæци, уæдæй йæ амæлæты бонмæ Колыты Аксо куыстимæ уыцыиу фæдыл кодта ахуыргæнæджы куыст дæр. Арæх-иу ын йæ куысты фæдыл æрцыди дард хохаг хъæутæм цæугæ. Иуахæмыл фæндагыл суазал сты йæ рæуджытæ, æмæ 1866 азы, йæ тæккæ лæджы кары уæвгæйæ, амард.
Цæгат Ирыстоны æппæт скъолаты сæргъы лæугæйæ, Колыйы-фырт, йæ амал цы уыди, уымæй архайдта скъолаты уавæр фæхуыздæр кæныныл.
Ирон æвзаджы ахуыргæнæгæй кусгæйæ, Колыйы-фырт архайдта ууыл, цæмæй ахуырдзаутæ бауарзой сæ мадæлон æвзаг, сæ адæмыл иузæрдион уой, цæмæй рæза сæ национ хиæмбарындзинад.
Колыты Аксойы ном уæлдай зынаргъдæр уымæн у, æмæ фыццагдæр уый кæй аздæхта йеʼргом ирон сылгоймаджы ахуыры фæндагмæ, рухсмæ ракæнынмæ. Кæд йæ фадæттæ уыйбæрц стыр нæ уыдысты, уæддæр 1862 азы, йæ хæдзары Дзæуджыхъæуы байгом кодта сылгоймæгты дыууæазон скъола. Уый уыди сылгоймæгты фыццаг скъола æгас Цæгат Кавказы.
Колыты Аксо уыди хорз тæлмацгæнæг дæр. Уый ирон æвзагмæ раивта бирæ дины чингуытæ. Ирон æвзаг хорз чи зоны, уыдон стыр аргъ кодтой Аксойы тæлмацтæн сæ æвзаджы сыгъдæгдзинад æмæ бæлвырддзинады тыххæй. Уыцы тæлмацтæ стыр æххуыс фесты ирон фыссынад фæхуыздæр кæнынæн.
Колыйы фырт архайдта ууыл, цæмæй ирон адæм сæ хъысмæт сбæттой стыр уырыссаг адæмы хъысмæтимæ.
Колыты Аксойæн банымайæн ис фыццаг ирон поэтыл, йæ мадæлон æвзагыл чи фыста уыдонæй. Фæлæ йын мах зонæм æрмæстдæр æртæ æмдзæвгæйы. Сæ иу – «Мады-Майрæмы кады зарæг», фыццаг хатт мыхуыры фæзынд 1911 азы журнал «Чырыстон цард», зæгъгæ, уый 8-æм номыры. Дыккаг – «Чырыстийы рухс райгасдзинад» мыхуыргонд æрцыд 1868 азы Бетъырбухы академик Шифнеры чиныг «Д.Ченкадзе æмæ Цорæты В. æмбырдгонд ирон текстыты». Æртыккаг æмдзæвгæ – «Мах фыд» мыхуыргонд никуы уыд.
Колыты Аксо æмдзæвгæтæ фыссын райдыдта ивгъуыд æнусы 50-æм азты. Йæ уацмысты мидис баст у динимæ.
Колыты Аксойы æмдзæвгæтæн кæд стыр æхсæнадон ахадындзинад нæй, кæд сæ мидис дины таурæгътимæ баст вæййы, уæддæр сæ банымайæн ис ирон литературæйы историйы фыццаг ауæдзыл. Кæй зæгъын æй хъæуы, Колыты Аксойы стихтæ афтæ тынг сæ мидисы тыххæй нæ ахæлиу сты. Фæлæ уыцы заман ирон æвзагыл æндæр ницы уыдис, æмæ сæ адæм сæ зæрдæмæ истой.
Берозты Батрадз «Поэт, ахуыргæнæг, рухстауæг», «Рæстдзинад», 2001, 20 сент.
