Ирон адæмæн а фæстаг дыууæ сæдæ азы сæ къухы бирæ æхсæнадон, культурон æмæ политикон рæзты æнтыстытæ бафтыд. Фæлæ уыимæ сæ бон баци бахъахъхъæнын тыхджын æхсæнадон ахастытæ æмæ фыдæлтæй цы æгъдæуттæ баззад, уыдон. Иууыл цымыдисагдæр æмæ ахадгæдæр уыцы æгъдæуттæй у ирон фынджы æгъдау. «Æмбæлы ̶ не ‘мбæлы», «махмæ афтæ кæнынц ̶ афтæ нæ кæнынц», ̶ фехъусæн ис арæх ирон фынджы уæлхъус. Гæнæн ис æмæ фынджы 'гъдæутты комæй комы ‘хсæн, кæнæ хъæуæй хъæуы ‘хсæн дæр уа чысыл хицæндзинæдтæ. Фæлæ сæ бындур уæддæр иу у.
Ирон æгъдау йæ уидæгтæ ауагъта æнусты арфы æмæ нын æргом кæны нæ фыдæлты уды хъæд æмæ миддуне. Дæлдæр лæвæрд æрмæджы мах бацархайдзыстæм ирон фынджы иумæйаг, иу уагмæ æрконд фæтк æрфыссын. Нæ зæрдæ дарæм, ацы æрмæг цымыдисаг уыдзæн канд ирæттæн нæ, фæлæ æндæр адæмы минæвæрттæй дæр ирон адæмы фыдæлты истори æмæ культурæмæ йæ хъус чи дары, уыдонæн.
Фынджы æгъдау ирон адæммæ æрмæст хæрын, нуазын æмæ кæрæдзиимæ аныхас кæныны хъуыддагæн нæ уыд. Уый æнгом баст у сæ уырнынад, царды уаг æмæ æхсæнадон ахастыты фæткæвæрдимæ.
Фыццаг хатт чи бада ирон фынджы уæлхъус, уымæ чи зоны æмæ диссаг фæкæсой йæ уагæвæрд æмæ фæтк, æгæр карзыл сæ банымайа. Фæлæ ирон адæймагæн уыдон сты йæ миддуне æмæ зондахаст, йæ уырнынад æмæ фыдæлты фарны хай. Ирон адæм-иу Хуыцаумæ æмæ дзуæрттæм арæхдæр куывтой фынджы уæлхъус. Уымæ гæсгæ фынг дæр нымад уыд табугонд, уаз бынатыл, - йæ разы нæ уыд æнæгъдау æмæ æнауаг митæн бар.
Нæ бæстæйы зындгонд ирон, театр æмæ кинойы артист Уататы Бибо иу афтæ дзырдта:
«Нæ фыдæлтæм аргъуантæ æмæ мæзджыдтæ нæ уыд. Фынг уыдис сæ æрвылбоны кувæн бынат. Ам ирон адæм сæхи фæдзæхстой, ныхас кодтой, ахсджиаг хъуыддæгтæ лыг кодтой. Уымæ гæсгæ ма рох кæнут фынджы уæлхъус уæхи куыд æмбæлы, афтæ дарын...».
Уæдæ цæмæй райдайы ирон фынджы æгъдау?
Кæй зæгъын æй хъæуы, фынг æвæрынæй. Æмæ кæд иннæ адæмтæм фынгтæ æвæрд цæуынц уазджыты бæрц, чи цы уарзы æмæ иннæ ахæм хъуыддæгтæ хынцгæйæ, уæд Ирыстоны уымæй уæлдай фынг æвæрынæн ис бæлвырд æгъдау æмæ фæтк. Ирон барагбоны (циндзинады) фынг хъуамæ афтæ æвæрд уа, цæмæй хистæр бада йæ æргом хурыскæсæнмæ. Агъуыст къуындæг куы уа æмæ фынгæн афтæ сæвæрыны фадат куы нæ уа, уæд та хистæры æргом хъуамæ уа æрбахизæнмæ, хъуамæ æрбахизджыты се ‘ппæты дæр уына.
Фыццаджыдæр фынгыл æвæрд цæуынц цæхх æмæ кард. Стæй, кæд уыцы бонмæ кусарт конд уыд (стур, фыс), уæд фынгыл хистæры раз æвæрд цæуынц уæрæх тæбæгъыл сыгъдæггонд арыд сæр (æнæ бинаг æфсæр æмæ æвзаг) æмæ бæрзæй
Кæд цины фынг у, уæд бæрзæй тæбæгъы æвæрд вæййы сæры галиу фарс. Зианы фынгыл та ̶ рахиз фарс. Уый фæстæ фынгыл æвæрд цæуынц хистæры бынатæй райдайгæйæ æртæ чъирийы æмæ нозт. Дарддæр æрæвæрынц къуыдырфых дзидза тæбæгъты, фондз-æхсæз лæгæн иу тæбæгъ. Хицæнæй ма хистæрты раз æвæрынц тæбæгъыл кусарты рахиз базыг, рахиз фарсæй æртæ фæрсчы иумæ, æмæ физонæг раззаг хуылфыдзаумæттæй (игæр, рæуджытæ æмæ зæрдæйы хæйттæй) æхсæнбалы тыхтæй. Ирыстоны бирæ рæтты ма сæры уæлæ æвæрынц кусарты рахиз уæн дæр. Нæ фыдæлтæ иу нывонды кусарты уæны акастытсы, æмæ дзы уыдтой фидæн. Уымæн хъуамæ уæн йæ дзидзайæ сыгъдæггонд æрцæуа æнæ кардæй. Ныры рæстæг Дзæуджыхъæуы æмæ сахарты (горæтты) кусæрттаг арæх вæййы базары æлхæд, æмæ уæд уæны акæсыны ницы мидис ис. Æрмæст уæд дзидзайæ уæгъдгонд уæны стæг къухæй асæттын хъæуы.
Уазджыты нымæц фондзæй фылдæр куы уа, уæд фынгыл цалдæр ран æвæрынц тæбæгътæ æртыгай чъириимæ. Уыимæ абон 5-6 лæгæн æвæрынц иугъуызон фынг хæринæгтæ æмæ нозтимæ. Нозты æвгты бæрц хъуамæ уа æнæкъай. Фынг æвæрд куы æрцæуа, уæд фæхабар кæнынц уынаффæгæнæгмæ, къаддæр абадты та ̶ хæдзары хицаумæ. Уыдон уæд рахонынц уазджыты фынгмæ, фынджы хистæрæй райдайгæйæ, кæцы вæййы нысангонд рагацау. Фынджы хистæр æнæмæнг йæ кармæ гæсгæ æвзæрст нæ вæййы. Сæйрагдæр у, цæмæй уый уа куырыхон, хиуылхæцгæ, нозтæн фæраззон, дзыхарæхст æмæ адæмы ‘хсæн нымад лæг.
Кæд хæдзармæ æрбацыдысты æнæуи уазджытæ, уæд хистæры бынаты арæхдæр бады хæдзары хицау, кæнæ æввахс хæстæджытæй исчи. Чындзæхсæв, чызгæрвыст кæнæ куывды рæстæджы хæдзары хицау рагацау снысан кæны хъуыддагæн уынаффæ чи кæндзæн æмæ фынджы хистæры бынаты чи баддзæн уыдоны. Ирон фынджы æгъдауы мидæг хистæры бынаты бадын кадджын æмæ бæрнон хæс у. Йæ æххæст кæнын алкæй бон нæу. Уымæн æмæ хистæрæй аразгæ у фынджы уаг, æгъдау æмæ фæтк, хъæлдзæгдзинад æмæ уазджыты зæрдæйы ахаст. Уымæй уæлдай ма хъуамæ хистæр карз нозтæн дæр фæразон уа.
Хистæр хъуамæ бада фынджы сæр, хурыскæсæнмæ кæсгæйæ. Уымæй дарддæр адæм рабадынц сæ кармæ гæсгæ. Раздæр дæр æмæ абон дæр чындзæхсæвты, куывдты сылгоймæгтæ нæлгоймæгты фынгыл нæ фæбадынц. Уыдонæн вæййы хицæн фынг æмæ уым дæр æххæстгонд цæуы ирон фынджы æгъдау.
Ныры рæстæджы фæсивæд арæх фæбадынц хæццæйæ, ома сылгоймæгтæ æмæ нæлгоймæгтæ иу фынгыл, фæлæ фынджы хистæртæн уæддæр фæбадынц нæлгоймæгтæ.
Хуынд адæм куы æрбадынц, уæд хистæртæ фæдзурынц 3-5 кæстæрмæ. Уыдон бацæуынц æмæ æрлæууынц сæ рахиз фарс. Хистæр æртæ чъирийыл фæйнæрдæм ахæцы, цæмæй уæлейæ æркæсгæйæ бæрæг уа, æртæ сты, уый. Уæллаг чъирийыл ахæцынц хистæрæй галиуырдæм, дыккагыл та – рахизырдæм, æртыккаг баззайы йæ бынаты.
Цæмæн кæнынц афтæ? Махмæ гæсгæ æртæ чъирийæ кувынц Дунесфæлдисæг Иунæг Кадджын Стыр Хуыцаумæ, æмæ уæллаг чъири галиуырдæм куы айсынц, уæд Хуыцаумæ та зыны рахизырдыгæй. Ома чъириты æвæрд махмæ гæсгæ хъуамæ ма уа, фæлæ сæ Кæмæ кувæм, Уымæ гæсгæ.
Хистæры ныхасæй уырдыглæууæг дзаг кæны æртæ хистæры агуывзæтæ, уæлейæ райдайгæйæ.
Ирыстоны абон дæр бæрæгбоны Хуыцаумæ фыццаг скувынц бæгæныйæ, сæрмагонд хъæдын къусы кондæй (хуызисты). Бæгæны арахъхъæй науæд водкæйæ баивын ахæм рæстæджы нымайæн ис æнæгъдаудзинадыл. Хистæр сысты, йæ рахиз къухы бæгæныйы къус, галиу къухы та – базыг. Йæ фæстæ сыстынц фынгмæ хуынд адæм иууылдæр. Дыккаг хистæрæн (фыццаг хистæры рахиз фарс чи бады, уый) йæ рахиз къухы агуывзæ, галиу къухы та æртæ фæрсчы. Æртыккаг хистæрæн та (фыццаг хистæры галиу фарс) йæ рахиз къухы агуывзæ, галиу къухы уæхстыл уæллаг хуылфыдзаумæттæй физонæг, афтæмæй. Ирыстоны кæцыдæр кæмтты æмæ хъæуты фенæн ис кувинæгты æндæр æвзæрст. Зæгъæм, фынджы хистæрмæ гæнæн ис æмæ уа уæхстыл æхсæнбалы тыхт физонæг.
Бадт райдыдта.
Фынджы хистæр хъæрæй кувы Хуыцаумæ æмæ йе сконд зæдтæм. Æртæ кæрдзыны (чъирийы) барсткуывд уæт, зæгъгæ!
Хистæры куывды алы фразæйы фæстæ дæр кæстæртæ иумæ дзурынц «Омен Хуыцау!», цалынмæ хистæр йæ куывд нæ фæуа, уæдмæ. Уый фæстæ кæстæртæй иу хъуамæ ацахода уæллаг чъирийы кæронæй æмæ хистæры къухæй райса бæгæныйы къус æмæ базыг. Бирæ хъæуты фыццаг æмбæлы бæгæныйæ ануазын, уый фæстæ та чъирийæ ацаходын. Стурæн йæ базыг ныфс æмæ хъаруйы нысан у, уымæ гæсгæ кæстæртæм лæвæрд кæй цæуы, уымæн дæр ис символикон нысаниуæг. Вæййы афтæ, æмæ базыгимæ кæстæртæм лæвæрд æрцæуы уæллаг чъири. Уый махæн нæ бон растыл банымайæн нæу. Уымæн æмæ ма уæд хистæртæн сæ разы баззайы дыууæ чъирийы, æмæ къæбицæй рахæссын кæнынц иу чъири, цæмæй æртæ бауой. Уæд кувгæ цы æртæ чъирийы скодтой, уыдоны нысаниуæг хæлд цæуы. Уыдонæн хистæрты разæй исæн æмæ æнæкуывд чъиритæй ивæн нæй цалыммæ хистæр Хуыцауы номыл сидт рауадза æмæ чъиритæ æркæрдой, уæдмæ.
Æрлæууы дыккаг хистæры рад Хуыцаумæ кувынмæ. Уый хъуамæ фыццаг хистæрæй фылдæр ма кува. Уый куывды мидæг æмæ дарддæр дæр хистæрты куывдты фæстæ хъуамæ кæстæртæ «Омен, Хуыцау!» кæной.
Йæ куывд фæуыны фæстæ агуывзæ æмæ æртæ фæрсчы лæвæрд цæуынц йæ разы цы кæстæртæ уа, уыдонæй искæмæ, кæнæ фынджы уæлхъус галиу фарс чи лæууа, уыдонмæ. Æртыккаг хистæр дæр Хуыцаумæ скувы æмæ йæ агуывзæ æмæ уæхстыл физонæг ратты фынджы рахиз фарс, ома йæ комкоммæ, чи лæууы, уыцы кæстæртæй искæмæ. Кувинæгтæ лæвæрд кæмæ æрцыдысты, уыдон фыццагæй райдайгæйæ цыбыр ныхасæй арфæ ракæнынц хистæртæн, стæй баназынц, кæнæ ахуыпп кæнынц агуывзæтæй. Уый фæстæ уырдыглæууæгæн агуывзæтæ байдзаг кæнын кæнынц æмæ сæ фæстæмæ æртæ хистæрмæ раттынц. Бæгæныйы къус куы раттынц кæстæртæм, уæд æй къухæй къухмæ адæттынц, алчи дæр дзы ахуыпп кæны, цалынмæ нæ раафтид уа, уæдмæ.
Кæстæртæ базыгæн йæ дзидза фæхицæн кæнынц йе стæгæй. Кусарт фыр куы вæййы, уæд базыгы стæг къухæй къухмæ адæттынц, сæ тых ыл февзарынц, цалынмæ йæ чидæр къухæй нæ асæтты, уæдмæ. Искуы иу хатт вæййы афтæ æмæ æрыгæттæй никæй бон бавæййы йæ асæттын æмæ уæд уый свæййы хъазæн уайдзæфтæ æмæ худинаджы хос. Чи асæтты базыг, уымæ хистæртæ нуазæн раттынц, арфæ йын ракæнынц, цæмæй йæ тыхыл тых æфта æмæ кæддæриддæр фыццæгты æмрæнхъ куыд уа, цæмæй ныфс уа æрмæст йæ мыггагæн нæ, фæлæ æппæт Ирыстонæн дæр. Æрмæст ацы хъуыддаг фæцæуы фæстæдæр, фынджы хистæр фыццаг цалдæр сидты куы фæкæны, уый фæстæ.
Хистæртæн сæ агуывзæтæ ногæй куы байдзаг кæнынц æмæ сæм сæ куы раттынц, уæд хистæр скувы Иунæг Кадджын Стыр Хуыцаумæ, бакъуырцц кæны фыццаг дыккаг хистæримæ, уый фæсттæ та æртыккаг хистæримæ æмæ йæ баназы. Дарддæр фынджы уæлхъус чи лæууы, уыдон хистæртæй кæстæрмæ, радгай куывдимæ разыйæ бануазынц сæ агуывзæтæ æмæ сбадынц. Ирыстоны æнæ дзургæйæ нуазын не ‘мбæлы. Алчи дæр хъуамæ куывды мидис цыбырæй бамбарын кæна йæ бакомкоммæ чи лæууы, уымæн, бакъуырцц кæна йемæ, стæй йæ фарсмæ чи бады, уыимæ дæр æмæ æрмæстдæр уæд бануаза йæ агуывзæ. Цыбыр дзырдæй, хистæры куывд хъуамæ радгай фынджы кæронмæ ахæццæ кæной. Уыцы иу рæстæг сæ агуывзæтыл фæхæцынц æртæ, стæм хатт фондз адæймаджы. Къæйттæй фæнуазынц æрмæст зианы фынгыл. Иу куы бануазы, уæд куывд айсы йæ бакомкоммæ чи бады уый, уымæй æртыккаг та сисы йæ агуывзæ. Афтæ æртыгæйттæй радгай куывд фынджы кæронмæ ахæццæ кæнынц. Агуывзæтæй къуырццгæнгæйæ кæстæры агуывзæ хъуамæ хистæры агуывзæйæ чысыл бындæр уа.
Ам æмбæлы зæгъын, æмæ, махмæ гæсгæ, агуывзæтæ къуырцц кæнын æддейæ æрбайсгæ æгъдау у. Чи зоны æмæ нæм æй æрбахастой уæрæсейы паддзахы æфсады фыццаг ирон офицертæ. Нæ фыдæлтæ фынгыл бадгæйæ куывтой æмæ нызтой галы сыкъатæй. Уыцы æртæ сыкъа-иу фынджы уæлхъус къухæй къухмæ цыдысты. Уыдонæй кæрæдзиимæ къуырцц кодтаиккой, уый зын бауырнæн у.
Хистæр æртæ чъирийæ куы акуывта æмæ Хуыцауы номыл сидт рауагъта, уæд уырдыглæууæг, науæд фæндзæм хистæр чъиритæ бараст кæны æмæ сæ кардæй алыг кæны сæ астæуыл, цæмæй дзы аст кæрдихы рауайа. Чъиритæн кæрдгæйæ зилæн нæй. Уæллаг чъирийæ адæттынц аходæг кæстæрмæ йæ хай.
Хæрдæй саходын æмбæлы æрмстдæр фыццаг сидты фæстæ. Цалынмæ хистæр Хуыцаумæ не скува, уæмæ фынгмæ сывæллон дæр не’вналы. Ирон фынджы æгъдаумæ гæсгæ хистæр йæ къухмæ агуывзæ куы райса, уæд иууылдæр хъуамæ фæуадзой сæ хæрд, сæ ныхас æмæ лæмбынæг хъусой хистæрмæ. Ирон адæм кæддæриддæл гуыбынылхæст уыдысты. Æмбисондæн баззад фыдæлтæй: «Куывдмæ фæцу æфсæстæй, хæдзармæ æрбаздæх æххормагæй». Уый ууыл дзурæг у, æмæ фыдгуыбын уæвын худинаг уыд. Тынг стонг куы уай (æфсæст та-иу чи уыд раджы заманы?), уæддæр æхсæны фынгыл дæ хæрд хъуамæ уа уæздан, хиуылхæцгæ. Афтæ уазæгуаты уæвгæйæ дæр.
Ирыстоны афтæ фæдзурынц, хистæры куывдæй аппарæн ницы ис, бафтауæн æм ис, æрмæст æнæмæнг æфтауæн хъуамæ куывды мидисмæ æввахс уа. Куывд фынджы кæрон чи фæбады, уымæ куы æрхæццæ вæййы, уæд уый сысты æмæ зæгъы: «Нæ кадджын хистæртæ! Уæ куывд (сидт) кæронмæ æрхæццæ!». Уый хистæрæн фадат дæтты, цæмæй зона, иннæ куывды (сидты) рæстæг.
Дыккаг куывд ирон цины фынгыл кæддæриддæр вæййы нæлгоймæгты, фæндаггонты æмæ хæстонты дзуар Уастырджимæ. Ирыстоны чырыстон дины фæзынды дугæй фæстæмæ Уастырджийы арæх фæхонынц сыгъдæг Георги (св. Георгий), фæлæ уый раст нæу, уымæн æмæ Уастырджимæ ирон адæм куывтой историйы уыцы реалон персонаж, æфсадхон разамонæг Георги куы цард, уымæй бирæ раздæр (кæс Нарты Кадджытæ). Уастырджи ирон адæмæн у иуыл кадджындæр дзуар. Уымæ фæкувынц лæугæйæ, сæ науазæнтæ дæр бануазынц лæугæйæ. Уастырджийæ фæкурынц, цæмæй Ирыстоныл ауда, макуы сцух уа æцæг лæгтæй, цæмæй кæддæриддæр рæствæндаг кæной нфæсивæд, нæ бæлццонтæ, сæ фæндагыл сæм æнхъæлмæ кæсой æнтыстытæ, хорз æмбæлттæ. Фæкувынц, цæмæй райгуырæн Ирыстон фыдбылызтæй хызт уа, сабырдзинад æмæ фарнимæ цæра. Фæкурынц Уастырджийæ фæсивæдæн тых, æхсар, лæгдзинад, кæддæриддæр райгуырæн бæстæ хъахъхъæнынмæ цæттæ куыд уой. Ацы куывд æмæ дарддæр иннæтæ дæр бадты адæм радгай хистæрæй кæстæрмæ хæццæ кæнынц.
Æртыккаг куывд хистæр ракæны, цы хъуыддаджы фæдыл æрæмбырд сты, уый тыххæй: цы дзуары куывд у, уый ном ссарынц, гъе та бæрæгбон кæй тыххæй у, уымæн раарфæ кæнынц (кæстæрты амондæн чындзæхсæвы рæстæджы, æфсадæй дзæбæхæй чи схæццæ уымæн, ноггуырддæн æмæ а.д.). Ацы куывд дæр фæкæнынц лæугæйæ, бинонтæн, мыггаджы хистæртæн кад кæнгæйæ, стæй бæрæгбон цæй охыл у, уымæн аргъ кæнгæйæ. Цины фынгыл кæддæриддæр лæугæйæ цы куывд зæгъынц, уый нуазгæ дæр лæугæйæ бакæнынц. Зианы фынгыл лæугæйæ куы фæрæгъ кæной, гъе рухсаг куы зæгъой, уæддæр зæгъыны фæстæ нуазгæ бадгæйæ æмбæлы.
Æртыккаг куывды фæстæ хистæр йæ дæлейæ бадджытæн аргъгæнгæйæ куывды бар ратты дыккаг хистæрæн. Уыцы бынаты æгъдаумæ гæсгæ фылдæр хатт фæбады фысымтæй (гъе та мыггагæй) исчи. Уый арфæ ракæны уазджытæн, кæй саккаг кодтой абон ацы хæдзармæ, се ‘рбацыдæй мыггагæн кад кæй скодтой, уый тыххæй. Уыимæ арæх хæдзары номæй уазджытæн ратты нуазæнтæ. Нуазæнæн Ирыстоны стыр кад æмæ аргъ ис. Уымæн æнæ райсгæ нæй. «Бафсæстæн æмæ мæ нуазын нал фæнды» зæгъын у æнæгъдауы нысан. Нуазæн адæймагæй нæ домы агуывзæйæн йæ бынæй йæ рухс скалын,- сæйрагдæр у нуазæнæн кад скæнын, арфæйы ныхас зæгъын. Уый не ‘мбарын худинаг у. Æгъдау, куыд зонæм, афтæмæй у ирон адæмы царды рæбинаг цæджындз. Карз нозт нуазын кæмæн нæу йæ бон, уымæн йæ бон у йæ агуывзæ фæлмæндæр нозтæй байдзаг кæнын, науæд къаддæр æркæнын кæнын. Кæд йæ бон нуазын нæу, кæнæ нæ нуазы бынтондар, уæд гæнæ ис арфæ ракæна, агуывзæйæ ацахода, хатыр ракургæйæ, нуазын æй йæ бон кæй нæу, уый тыххæй (афтæ у абон машинæ скъæрын кæй хъæуа, уый уавæр дæр). Нуазæнтæ кæмæн радтой, уыдон уæлейæ дæлæмæ се ‘ппæт дæр арфæ кæнынц, ахæм кад сын кæй скодой, уый тыххæй, арфæтæ кæнынц фысымтæн, æмæ куыд вæййы афтæ, æртыгæйттæй бануазынц сæ нуазæнтæ.
Нуазæнтæ чи радта, уый (дыккаг хистæр) лæугæйæ æнхъæлмæ кæсы, цалынмæ æппæты кæстæр уазæг нæ бануаза йæ нуазæн, уæдмæ. Æрмæстдæр уый фæстæ фæлхат кæны йæ куывд цыбырæй æмæ ныхасы бар ратты фынджы хистæрæн, уымæн æмæ уый разæй бануазын не ‘мбæлы. Хистæр лæугæйæ бузныг зæгъы дыккаг хистæрæн ахæм хорз æмæ рæсугъд куывды тыххæй, арфæтæ ракæны æмæ бануазы. Дарддæр куывд кæронмæ ахæццæ кæнынц, æрмæст ацы хатт фæнуазынц бинонты æмæ æппæт уазджыты æнæниздзинады тыххæй.
Фыццаг 3-4 куывды фæстæ фынджы хистæр арæхдæр куывтытæ фæкæны фæд-фæдыл афтæ:
- «Бынаты хицау»-æн, цæмæй фысымты хæдзар æмæ ам чидæриддæр ис, уыдоны хæдзæрттæ дæр йæ фæдзæхст уой, æвзæрдзинадæй сæ куыд хиза.
- Бинонты цард, æнæниздзинад æмæ фарны тыххæй.
- «Хоры Уацилла», «Фосы Фæлвæра»
Бирæ кæмтты æнæмæнг æрымысынц Хетæджы Уастырджи, Тутыр, Рекомы Дзуар, Ныхасы Уастырджи, Таранджелос, Сæры Дзуар, Аларды, Дзывгъисы Дзуар, Мыкалгабыртæ æндæр дзуæртты дæр.
Раджы заман-иу цины куывдтæ хатгай цалдæргай бонты цыдысты æмæ-иу хистæртæ фынджы уæлхъус бирæ куывдтытæ фæкодтой. Фæлæ-иу уæддæр æнæуаг нуæзт ничи бакодта худинаджы тасæй. Ирон адæммæ рагæй-æрæгмæ худинаг мæлæтæй фыддæрыл нымад уыд.
Фындджы бадт йæ астæумæ куы хæццæ кæны, уæд арæх куывды бар раттынц æртыккаг хистæрæн. Уымæн йæ бон у раарфæ кæнын фынджы хистæрæн, гъе фысымтæн ( кæд йæхæдæг фысымтæй у, уæд та уазджытæн).
Дарддæр фынджы хистæрæн йæ бон у хистæрты ном ссарын, удæгас чи у, уыдонæн æнæниздзинады арфæтæ ракæнын, чи нал ис, уыдоны ном та рох куыд нæ уа. Ирон фынгыл арæх ракувынц фынджы уæлхъус чи бады, уыдоны цард æмæ амонды тыххæй дæр, сыхбæсты æмæ хъæубæсты цæрæнбонты тыххæй, (æнæ уыдон æххуысæй ацы хъуыддаг нæ сырæзтаид, зæгъгæ), мыггаджы цард æмæ амондæн, дунейы сабырдзинад цæмæй уа, ирыстоны рухс фидæны тыххæй, ирон æгъдæуттæ абон дæр æмæ фидæны дæр рох куыд нæ кæной.
Фынг цæй фæдыл у, уымæ гæсгæ гæнæн ис æмæ фынджы хистæр æрымыса йæ цард райгуырæн бæстæйы сæрвæлтау чи радта, уыдон, Сындзыхъæуы донивылды рæстæг чи фæмард, уыцы сывæллæтты, 2004 азы Беслæны скъолайы фыдракæнды амæттаг чи фæцис, стæй Хъæрмæдоны цъитийы бын чи фæмард, уыдон. Дыгургомы хъæуты арæх фæкувынц Тимуры æрбабырсты рæстæджы сывæллæтты цы сылгоймаг фервæзын кодта, уыцы Задалескы Нанайы рухс номæн. Фæлæ уыдон иууылдæр хистæры уынаффæмæ гæсгæ. Цины фынгыл чи нал ис, уыдоны ном æрымысгæйæ рухс кæнын æмæ агуывзæйæ калын не ‘мбæлы,- афтæ æрмæстдæр зианы фынгыл фæкæнынц.
Цæвиттон, ирон цины фынджы куывдтытæ бирæ сты. Хъæуæй хъæумæ гæнæн ис æмæ гыццыл хицæн кæной. Æрмæст ма ирон фынджы æгъдауы мидæг ис цалдæр сæрмагонд фæзилæны, кæцытæн рох кæнæн нæй.
Фынджы астæу уазджыты хистæртæй иу (уæлдайдæр чызгæрвыст кæнæ чындзхасты рæстæджы, науæд мыггаджы куывды) хистæрæй ракуры, ацы фынг чи барæсугъд кодта, уыцы æфсинтæн раарфæ кæныны бар. Уыцы бар райсгæйæ уазджытæ сæвæрынц тæбæгъыл æртæ агуывзæйы, къуыдырфых дзидзайы кæрдихимæ, æмæ æртæ лæджы араст вæййынц æфсинтæм. Фынгыл бадгæйæ куы нæ фæвæййы фадат уыцы æгъдау скæнынæн, уæд æй баххæст кæнынц фынгæй куы сыстынц, уæд.
Æртæ лæгæй иу, хистæртæ кæмæн бабар кодтой, уый раарфæ кæны æфсинтæн, цæмæй сæ армы фæллойæ æдзухдæр лæггад кæной чындзæхсæвты æмæ куывдты. Уый фæстæ сæ арфæйы нуазæнтæ раттынц æфсинты хистæртæм. Уыдон дæр уазджытæн арфæ ракæнынц, ахæм кад сын кæй скодтой, уый тыххæй. Фæзæгъынц сын, цæмæй дарддæр дæр ирон адæмы рæсугъд æгъдæуттæ æххæст кæной. Сылгоймæгтæ фылдæр хатт сæхæдæг нæ бануазынц сæ нуазæнтæ. Уазджытæн фæзæгъынц: «Нуазæн дыууæрдæм у», æмæ сæм сæ фæстæмæ раттынц. Агуывзæты ирон бæгæны кæнæ сæн куы уа, уæд сылгоймæгтæн сæ бон у сæ бануазын, худинаг нæу. Кæд сæ бануазынц, уæд сæ фæстæмæ байдзаг кæнынц æмæ сæ афтæмæй раттынц арфæгæнджытæм. Фæлæ арæхдæр æфсинтæ арфæ ракæнынц æмæ нуазæнтæ афтæмæй фæстæмæ раттынц. Нуазæнтæ фæстæмæ райсгæйæ нæлгоймæгтæ та цыбырæй арфæ ракæнынц æфсинтæн æмæ куыд хистæрæй бануазынц. Афтид агуывзæты сæвæрынц гæххæттын æхца, æфсинтæм сæ афтæмæй раттынц æмæ сын фæзæгъынц, цæмæй дзы сæ номæй сæхицæн исты адджинæгтæ балхæной. Фынгмæ фæстæмæ тæбæгъыл афтид агуывзæтимæ бацæугæйæ хистæртæн фæзæгъынц, сæ хæс кæй сæххæст кодтой, æфсинты арфæтæ фæхæццæ кæнынц фынджы уæлхъус бадджытæм æмæ сæ бынæтты сбадынц.
Цалынмæ уыдон æфсинтæн арфæ кодтой, уæдмæ фынджы уæлхъус адæм сæ бадты кой кæнынц. Куывд куывды ивы, зарджытæ, хъæлдзæг ныхæстæ, алы худæджы хабæрттæ кæнынц кæрæдзийæн. Кæцыдæр рæстæг фынджы хистæр йæ галиу фарс чи фæбады, уымæн, науæд фæндзæм лæгæн фæзæгъы, цæмæй кусарты сæрæн йæ рахиз хъус ралыг кæна (бæрзæй сæры галиу фарс уымæн æвæрынц, цæмæй рахиз хъус ма æхгæна). Уый хъус ралыг кæны йæ рæбыныл, стæй йæ дыууæ хатты фæсаджил кæны, цæмæй йæ æртæ дихы акæнæн уа. Фынджы хистæр хъус райсы галиу къухмæ, агуывзæ рахиз къухмæ æмæ лæугæйæ кæстæрæм фæсиды фæдзæхсæн ныхасæй. Арфæ сын ракæны, уый фæстæ сæм адæтты нуазæн æмæ хъус.
Ацы нуазæны символикон нысан ис, рагзамантæй цæуы. Нысан кæны хистæрты царды фæлтæрддзинад, куырыхондзинад кæстæртæм адæттын. Кæстæр хистæрмæ æнæмæнг кæй хъуамæ хъуса, йæ царды фæлтæрæй йын куыд пайда кæна, уый амонынæн лæвæрд цæуы. Фæлæ уыимæ хъусы нуазæны фæдыл арæх кæй ис фехъусæн, уыцы арфæ «Нæ кæстæртæ царды æрмæстдæр хистæртæм хъусгæйæ куыд рæдийой», абоны царды уавæрты растыл банымайæн æвæццæгæн нал ис.
Кæстæртæй чидæр райсы нуазæн, хъус æртæ дихы фæкæны, дыууæ кæстæры ма йæ фарсмæ æрбалæууынц, арфæ ракæнынц хистæрæн, бануазынц сæ агуывзæтæ æмæ хъусы хæйттæй акомдзаг кæнынц. Ацы хатт агуывзæ хистæртæм фæстæмæ дæттынц афтидæй. Уый фæстæ хистæр, арæх лæугæйæ, ракувы кæстæрты цæрæнбонты тыххæй. Хуыцау æмæ Уастырджийæ, фæкуры, цæмæй кæстæрты хъахъхъæной фыдбылыз æмæ зындзинадæй, æвзæр æмбæлттæй, æвзæр фæндæгтæ æмæ гадзрахатæй. Кæстæртæн арфæ кæны удæй хъæддых, буарæй тыхджын, ныфсджын, æхсарджын цæмæй уой æмæ кæм фæнды дæр куы уой, уæддæр ирон лæджы ном куыд никуы æгад кæной. Уыимæ кæстæртæн арæх сæ зæрдыл æрлæууын кæнынц, сæ фыдæлтæ мæлæт æгадæй хуыздæрыл кæй нымадтой. Хистæр йæ агуывзæ куы бануазы, уæд куывд дыккаг хистæрæй райдайгæйæ, бадты адæм æртыгæйттæй нуазгæйæ, кæстæртæм ахæццæ кæнынц. Кæд фынджы хистæр лæугæйæ бануазы, уæд иннæтæ дæр хъуамæ слæууой, ракувой æмæ лæугæйæ бануазой. Бирæ рæтты кæстæртæн ракувынц рагацау, «хъусы нуазæн» та кæстæртæм хицæнæй раттынц, бадты кæрон. Уæд кæстæрты куывды размæ хистæртæ кæстæртæм раттынц арфæйы нуазæнтæ, уæны дзидзайы хайимæ. Кæстæртæ сæ агуывзæтæ бануазынц, байдзаг сæ кæнынц æмæ сæ фæстæмæ хистæртæм раттынц. Уый фæстæ сидт рацæуы кæстæрты цæрæнбонты тыххæй.
Арæх кæстæртæ дæр раттынц нуазæнтæ бадты хистæртæм. Уый тыххæй хъуамæ æртæ кæстæры хистæртæм бацæуой рахизæрдыгæй, тæбæгъыл æртæ нуазæны æмæ къуыдырфых дзидзайы кæрдихимæ. Сæ иу, фынджы уæлхъус цы кæстæртæ бады, уыдоны номæй хистæртæн арфæ ракæны. Йæ арфæйы фæзæгъы бузныг хистæртæн, сæ зæрдæ сын кæй зæгъы бирæ азты ма фынджы сæр бадын æмæ кæстæртæн зонд амонын. Нуазæнтæ райсгæйæ хистæртæ арфæ ракæнынц кæстæртæн се ‘рхъуыдыйы тыххæй, ирон æгъдæуттæ кæй æххæст кæнынц, уый тыххæй. Ахæм арфæтимæ бануазынц сæ агуывзæтæ. Кæстæртæ сæм авæрынц акомдзаг кæнынмæ тæбæгъыл цы дзидзайы кæрдих æрбахæссынц, уымæй. Æртæ хистæры куы бануазынц, уæд агуывзæтæ байдзаг кæнынц æмæ сæ фæстæмæ, чи сæ бахаста, уыцы кæстæртæм раттынц. Уыдон сæ цыбыр арфæтимæ аназынц. Уый фæстæ сæ бынæтты сбадынц æмæ раздæр кæстæрты тыххæй цы куывд рацыд, уый кæронмæ ахæццæ кæнынц. Ацы æгъдау хатгай быцæутæ равзæрын кæны, уымæн æмæ нæм гæнæн ис æмæ фыдæлтæй нæ баззад. Йæ ныхмæ лæуджыты хъуыдымæ гæсгæ зын бауырнæн у, раджы заман, ирон адæм фынджы уæлхъус æртæ сыкъайæ куы нуазтой, уæд кæстæртæ фынгæй сыстадаиккой æмæ хистæртæм нуазæнтæ хастаиккой, уый.
Бадт кæронмæ фæхæццæ кæны. Фынджы хистæр, йæ бауынаффæ кæнгæйæ, ракувы фарн æмæ бæркад дæттæг Мыкалгабыртæн. Цæмæй ацы хæдзары æмæ не ‘ппæты хæдзæртты дæр уа бæркад, цæхх æмæ кæрдзын. Арфæ кæны, цæмæй алкæй хæдзары дæр уый бæрц уа, цæмæй бинонты фаг дæр уа, уазæджы фаг дæр æмæ суанг знаджы фаг дæр.
Ацы куывд кæронмæ куы ахæццæ вæййы, уæд фынджы хистæр скувы Къæсæры Уастырджимæ. Фыццаджыдæр цы хæдзары бадынц, стæй се ‘ппæты хæдзæрттæн дæр сæ къæсæртæ фидар куыд уой, сæ къæсæрыл æнамонд хабар, æнамонд уазæг куыд никуы хиза, сæ хæдзæрттæ æдзух амонд æмæ циндзинад хæссæг уазджытæй дзаг куыд уой. Ацы куывд дæр фынгыл кæрæй-кæронмæ ацæуы.
Хаттæй-хатт, стыр фынг куы нæ вæййы, уæд бадты кæрон фæцыбыр кæныны тыххæй кæстæртæ, хистæртæй бар ракургæйæ, ацы куывд баиу кæнынц бæркады куывдимæ. Ома сæм бæркады куывд куы æрхæццæ вæййы, уæд æм Къæсæртæ бафтауынц .
Уый фæстæ фынджы уæлхъус бадджытæ лæугæйæ ракувынц Фæндагсæр Уастырджийæн, фæдзæхсынц ыл сæхи, æмæ дард ранæй чи æрцæуы, уыдон рæствæндаг куыд кæной, сæ хæдзæрттыл дзæбæхæй куыд æмбæлой æмæ сæ бинонты æнæниз æмæ дзæбæхæй куыд æййафой. Ацы куывд бануазгæйæ фынгыл æрбадын нал æмбæлы. Дыууæ фæстаг куывдæн кæд баиу кæнæн ис, уæддæр сæ дзурын хъæуы лæугæйæ, цæмæй уый фæстæ фынгыл мауал æрбадой.
Фынг кæронмæ æрхæццæ, бадты адæм фысымтæн арфæ ракæнынц, сæ хæдзары цины фынгты, куывдты бæрц фылдæрæй-фылдæр цæмæй кæна. Уый фæстæ алчи йæ хæдзармæ ацæуы.
Ирон фынджы æгъдауы бындурон домæнтæ.
Цыбырæй.
Ныры рæстæджы иннæ адæмтæм фынджы уæлхъус хи дарыны фæдыл цы сæйраг домæнтæ ис, уыдон фидар сты ирон фынджы æгъдауы дæр. Фæлæ ма уымæй уæлдай ирон лæг хъуамæ йæ зæрдыл дара:
- Фынг – табугонд, уаз бынат у. Йæ уæлхъус нæй фыддзыхæй дзурæн, хыл кæнæ хъæр ныхас кæнæн. Фынджы уæлхъус нæй куыдзы, хæрæджы, хуыйы хилджыты æмæ æндæр «чъизи» цæрæгойты нæмттæ дзурæн, сæ кой кæнæн. Æнæрхъуыдыйæ исты ахæм куы сирвæза адæймагæй, уæд æнæмæнг хъуамæ зæгъа: «Фынг бахатыр кæнæд»,гъе «Табу фынджы Фарнæн».
- Иу фынджы уæлхъус Ирыстоны нæ бадтысты иу бинонты кæстæртæ сæ хистæртимæ (фыдыфыд, фыды æфсымæртимæ), кайыс æмæ сиахс, хæрз æфсымæртæ. Нæ бадтысты иу фынгыл хистæртæн иу мыггаджы минæвæрттæ. Æрыгон лæппутæ, бинонты хъуыддаг чи нæма бакодта, уыдон фынгыл нæ бадтысты бынтондæр. Ацы æгъдауттæ чи хæлы, уый йæ хистæртæн сæ кад дæлæмæ тæры.
- Кæд æнæуи бон хæдзармæ уазджытæ æрбацыдысты, уæд фынджы хистæрæн хæдзары хицау (хæдзары хистæр нæлгоймаг) æрбады. Кæд хæдзары бæрæгбон кæнæ чындзæхсæв (чызгæрвыст) ис хуынд адæмимæ, уæд хæдзары хицау фынгыл бынтондæр не ‘рбады. Уый кæсы, цæмæй уазджытæ сæхи хорз хатой, фысымтæ сæ хорз феной. Йæ курдиаттæ æмæ уайдзæфтæ фæзæгъы бæрæгбоны уынаффæгæнæгæн.
- Нуазтæй алчидæр хъуамæ йæ бæрц зона. Фæрасыг уæвын худинаг уыдис кæддæриддæр. Афтæ чи фæзæгъы «æгъдау мæ æрцахста æмæ уымæн фæрасыг дæн», уый йæхæдæг фыццаг æгъдаухалæг у. Ирыстоны нæ нуазын аиппыл нымад никуы уыдис, фыднозт чи кæны, уыдон та уыдысты æгад.
- Фынгмæ нозтджынæй цæуын не ‘мбæлы. Нозтджын лæг арæх нал фембары, хи дарын куыд хъæуы, уый. Уымæ гæсгæ уынаффæгæнджытæ хъуамæ ахæмты фынгмæ хæстæг ма уадзой. Уыдонæн сæ бон у фынджы æгъдау стæй циндзинад æмæ уазджыты зæрдæйы уаг дæр фехалын.
- Фынджы уæлхъус тамако дымын не ‘мбæлы. Чи дымы тамако, уый йæ алыварс адæмы ницæмæ дары. Йæ бон 2-3 сахаты æнæ тамако фæбадын кæмæн нæу, уый фынгыл бадгæ дæр хъуамæ ма кæна. Куыд фенæм, афтæмæй фынгæй чи сысты тамако дымынмæ, уыдон адæмы иууылдæр базмæлын кæнынц, фынджы фæтк фехалынц. Уый фæстæ фынджы хистæры бахъæуы цалдæр æрвысты акæнын дымджытæм, цæмæй алчи дæр йæ бынаты æрбада æмæ фынджы æгъдау дарддæр кæнæн уа. Куыдфæнды куы уа, уæддæр цалынмæ фынджы хистæр æртæ куывды акæна, уæдмæ фынгæй хи ракурыны бар никæмæ ис.
- Ирон фынджы уæлхъус уæгъдибарæй рацу-бацу кæнын не’мбæлы. Уый хистæрты æмæ фынджы уæлхъус бадджыты ницæуыл нымайыны нысан у. Хистæртæй бар æнæ ракургæйæ фынгæй стæн нæй.
- Бадтмæ исчи куы байрæджы кæна, уæд хъуамæ салам ратта адæмæн æмæ æрбада фынджы кæрон. Уыимæ дардæй æрцæугæ уазæджы бахонынц хистæртæм. Хистæртæ йæм "æмбæлæггаг" нуазæн раттынц. Уазæг фысымтæн арфæ ракæны, кæддæриддæр сæм хорздзинад хæссæг уазджытæ куыд цæуа. Уый фæстæ йæ нуазæн бануазы æмæ йын бынат кæм æрцæттæ кæнынц, уым æрбады.
- Ирон фынгмæ цæуын æмбæлы сыгъдæгæй, аггаг уæлæдарæсы. Нæй цæуæн скъуыдтæ, гъе цыбырфадыг хæлæфты (шортыты), гом гуыбын майкæтæ æмæ хæдæтты, спортивон формæйы æ.а.д.. Ирон адæймагæн æхсæнады цы не ‘мбæлы, уый не ‘мбæлы фынджы уæлхъус дæр: искæуыл хъæр кæнын, искæй æфхæрын, хистæртимæ быцæу кæнын, кæнæ нæлгоймæгты фынджы уæлхъус бадгæйæ хи сывæллæтты рæвдауын, дæ хъæбысы, кæнæ сæ фарсмæ бадын кæнын.
- Нæй хистæры куывдæй иуварс хизæн, хи куывд кæнæн, куывдæй куывды ‘хсæн нуазæнтæ дæттæн, хистæртæй бар æнæ ракургæйæ (дон, адджын дон нуазæн ис гæнæн).
Уыдæттæ халынц æнусты дæргъы чи ныффидар, уыцы фыдæлтыккон æгъдæуттæ. Нозтуарзаг къупритæн хъуамæ фадат ма уа сæхи æгæр уæгъдибар дарынæн. Æнæгъдаудзинадæн ирон фынгыл бынат хъуамæ ма уа.
- Хистæртæ ракувынмæ куы сыстой, уæд фынджы уæлхъус бадджытæ се ‘ппæт дæр хъуамæ сыстой. Фæстаг азты Цæгат Ирыстоны фæзынд æддейæ æрбайсгæ æгъдау, кæстæртæй иу бадгæйæ баззайы, «фынг хъахъхъæнæг», ома. Уый раст нæу. Уый ирон лæджы уагахастмæ гæсгæ нæ фидауы. Хистæр лæугæ куы кæна, уæд кæстæрæн фынджы цур бадын не ‘мбæлы. Фынг хъахъæнын нæ хъæуы, никæдæм алидздзæн.
- Ирон æгъдаумæ гæсгæ агуывзæ кæддæриддæр хъуамæ уа рахиз къухы. Уымæ гæсгæ йæ дзаг кæнын хъæуы галиуæй рахизмæ. Нуазæн дæр кæддæриддæр дæттынц æмæ йæ исынц рахиз къухæй.
- Цалынмæ дæ уæлейæ чи бады, уый акува æмæ бануаза, уæдмæ дæуæн нæдæр кувын, нæдæр нуазын æмбæлы. Уый куы кува, уæд æм лæмбынæг байхъус, цæмæй бамбарай, цæуыл цæуы ныхас, уый.
- Хистæртæн уынаффæгæнæн, гъе сæм далейæ уæлæмæ дзурæн нæй. Фынджы æгъдау куыд æххæст кæнынц, уый тыххæй сын уайдзæф кæнын не ‘мбæлы, дæ зæрдæмæ исты куы нæ цæуа, уæддæр. Фæлæ уыимæ нæй разы кæнæн ирон фынджы æгъдау гуымиры хуызы чи халы, гъе та тыхæй нуазын чи кæны, ууыимæ.
- Стыр ахадындзинад ис фынджы уæлхъус раст сбадыны фæткæн. Фынджы хистæр сбады фынджы сæр. Йæ рахиз æмæ галиу фæрсты цы хъуыддаг у, уымæ гæсгæ сбадынц фысым мыггагæй хистæр, стæй уазджыты хистæр. Уымæй дæлæмæ рабадынц иннæтæ хистæргай, цæхгæрмæ гакъонæй (зигзагом поперæк). Ома иу кувы, дыгкаг бады йæ ныхмæ, уый фæстæ чи кува, уый та йæ фарсмæ. Уыдонмæ хъæуы сидын кувгæйæ стæй бануазыны размæ бакъуырцц кæнын хъæуы афтæ: фыццаг дæ ныхмæ чи бады, уыимæ, стæй та дæ фарсмæ чи бады, уыимæ. Нуазæнтыл чи хæцы, уыдоны нымæц иудадзыг хъуамæ æнæкъай уа (3 кæнæ 5). Æрмæстдæр зианы фынгтыл фæнуазынц къæйттæй, дыгæйттæй кæнæ цыппæргæйттæй.
- Хистæрты алы кыувдæн кæстæртæ иумæ хъæрæй фæзæгъынц «Омен Хуыцау!». Зианы фынгыл уый кæнæн нæй.
- Хистæр фынджы уæлхъус бадджытæй сæрмагондæй искæмæ куы дзура, кæна йын арфæ куы кæна, уæд уый хъуамæ слæууа æмæ лæугæйæ байхъуса хистæры ныхасмæ кæронмæ. Йæ бон у æмæ уæзданæй зæгъа «Стыр бузныг» кæнæ «Хуыцау зæгъæд не ’ппæтæн дæр».
- Ирон адæмон бæрæгбонты (Джеоргуыба, Хетæджы Бон, Реком, Уацилла, Джеры дзуар æмæ æнд.) фынгыл не ‘вæрынц маргъы фыд, айчытæ. Уыдонæй конд хæринæгтæ ирон адæм уыцы бонты нæ хæрынц. Фыдызгъæлæй æрмæстдæр стуры æмæ фысы фыд, стæй уыдонæй конд хæринæгтæ вæййы уыцы бонты хæрæн.
- Ирон адæмон бæрæгбонты фынгтыл нæй æвæрæн хуыйы фыд æмæ уымæй конд хæринæгтæ. Куыд хæринаг, афтæ йæ ис фынгыл æвæрæн æнæуи бонты. Фæлæ ам дæр æвæрд цæуы хистæр æртæ чъирийæ Хуыцаумæ куы скувы, уæд, кæнæ фыццаг æртæ куывды акæныны фæстæ.
- Цины фынг хъæлдзæгдзинадæй фидауы, зарынæй, хъæлдзæг ныхас кæнынæй. Фылдæр кæстæртæ фæархайынц фынг хъæлдзæг кæныныл. Фæлæ уыдонæн не ‘мбæлы, зæгъæм, зарын райдайын хистæрты разæй. Бирæ хатт хистæртæ сæхæдæг фыццаджы рад раттынц кæстæртæн, фæзæгъынц сын, цæмæй азарой кæнæ музыкалон инструментыл ацæгъдой.
Хæдзары кæнæ кæрты цины фынг йæ тæмæны куы уа, уæд кæстæртæн 3-5 куывды фæстæ сæ бон у хистæртæй бар ракурын хъазтмæ акæсынмæ. Куырыхон хистæр, йæ дыууæ фарс, уыдоны афæрсгæйæ, кæддæриддæр уыцы бар ратты кæстæртæн.
Уырдыглæууæджы хæстæ
Ирон адæммæ цины хъуыддаджы фынгмæ бирæ адæм æрæмбырд вæййы.
Ахæм фынгæн иу æнæ уырдыглæууджытæй уæвæн нæ уыдис. Уыдон вæййынц сыхбæсты кæстæртæ æмæ мыггаджы сиахстæй. Уыдон фынг сæхи æхсæн адих кæнынц (ардыгæй уырдæм), æмæ сæ алчи дæр лæггæд фæкæны йæхи хайæн. Цины фынгтыл, уыдон фæлæууынц фынджы рахиз фарс (дæргъмæ), сæ галиу къухы арахъхъы мигæнæн, афтæмæй. Уырдыглæууæг дæр сæ уымæн хонынц. Зианы фынгыл уырдыглæууæг фæлæууы фынджы цур хистæрæй галиу фарс.
Куывд куыд цæуы фынгыл хистæрæй кæстæрмæ, уырдыглæууæг дæр афтæ дзаг кæны агуывзæтæ фынгæй йæм цы хай хауы, уыцы адæмæн. Уыцы иу рæстæджы хъуама æркæна æртæ кæнæ фондз агуывзæйы. Арахъхъы мигæнæн куы раафтид вæййы, уæд уырдыглæууæг цырдæй къæбицмæ ацæуы æмæ йæ ногæй байдзаг кæнын кæны. Уырдыглæууæг кæсы фынгмæ, цæмæй фынгыл алцы дæр фаг уа. Куы хъæуа, уæд уымæн йæ бон у хæрд-нозт къæбицæй фынгмæ хæссын. Тæвдæй фынгмæ рахæссынц лывзæ, фыдджынтæ, бас ( фынджы уæлхъус бадджыты курдиатмæ гæсгæ).
Раздæр уырдыглæууæг æнæмæнг хъуамæ уыдаид цыфæнды ирон фынджы бадты дæр. Нæлгоймагтæ нуæзтой æрмæстдæр иу нозт ̶ ирон арахъхъ. Бæгæныйы мигæнæнтæ æвæрдтой фынгтыл. Иу къорд азы размæ, цард куы фæхъæздыгдæр ис, уæд фынгтыл æвæрын райдыттой алыхуызон æлхæнгæ нозтытæ æмæ уырдыглæууæг арахъхъимæ афтæ æнæмæнгхъæуæг нал уыд. Фылдæр хатт æй 3-5 куывды фæстæ хистæртæ ауадзынц, уымæн æмæ фынджы уæлхъус бадджытæй алчи дæр нуазы йæ зæрдæ цы нозт домы, уый. Уый растыл нымайæн нæй, уымæн æмæ кæстæртæ уырдыг лæугæйæ æрмæст фынгмæ нæ кастысты æмæ агуывзæтæ нæ дзаг кодтой арахъхъæй, фæлæ хъуыстой хистæрты ныхæсмæ. Уый сын уыдис зонды скъола, ахуыр кодтой сæхи дарыныл, ныхас кæныныл, фынджы æгъдауыл.
Ирыстоны, фынджы уæлхъус бадгæйæ, лæг йæхицæн йæхæдæг æркæна нозт, уый не ‘мбæлы. Уымæ гæсгæ уырдыглæууæг куы нæ вæййы, уæд нозт æркæны фынджы уæлхъус бадджытæй чидæр, дæлдæр чи бады, уый. Фæлæ уæддæр 2-3 кæстæры фынгмæ сæ цæст фæдарынц, уырдыглæууæджы хæсы хай æххæстгæнгæйæ.
А фæстаг рæстæг ирон фынджы уæлхъус бадгæйæ, бирæтæ алыхуызон æлхæнгæ карз нозты бæсты ногæй нуазынц хæдзарон ирон арахъхъ, æмæ хорз уаид уырдыглæуджыты фæстæмæ сæ бынаты слæууын кæнын.
Зианы фынджы иуæй-иу хицæндзинæдтæ.
Ирыстоны зианæн йæ кæндтæ кæнынц йæ мæллæн бонæй афæдзы бонмæ. Зианы фынг цины фынгæй зынгæ хицæн кæны. Иухуызон не сты хæрнæджы фынг (зиан æвæрыны бон) æмæ афæдзы дæргъы цы кæндтæ кæнынц, уыдоны фынгтæ дæр.
Хæрнæджы фынг хицæн кæны йæ хуымæтæгдзинадæй, хæрд æмæ нозты бæрцæй. Зиан ныгæныны бон фынгыл æвæрынц арахъхъ, адджын дон, суары дон, къуыдырфых дзидза стыр хæйттæгондæй, чъиритæ, дзул, халсæрттæ æнæлыгæй. Ахæм фынгыл водкæ, коньяк, сæн, конд тæвд хæринаг, адджинæгтæ æмæ æндæр ахæмтæ ирон æгъдаумæ гæсгæ нæ фидауынц. Ацы фынгыл адæм æрбадынц хорз баназын æмæ адджынæн бахæрыны тыххæй нæ, фæлæ мардæн рухсаг зæгъынмæ. Ацæргæ адæймаг куы амæлы, уæд хæрнæджы фынгæн фæстаг азты кæнын райдыдтой плæу, иунæг тæвд хæринаг. Рахæссынц æй хистæртæ мардæн "рухсаг у" куы фæзæгъынц, уый фæстæ. Уый фæдыл арæх рауайы ныхас, плæу хæлар кæныны æгдауы фæдыл. Плæу ирон хæринаг нæу, Азийæ æрбацыд. Уымæ гæсгæ махæн ацы хъуыддаджы зын зæгъæн у куыд растдæр у, уый. Æвæццæгæн раст уаид ирон хæрнæджы фынгыл плæу уæлдайдзинадыл банымайын, фæлæ ацы æгъдау ныффидар Ирыстоны æмæ абон йæ аивынæн, æвæццæгæн, гæнæн нал ис.
Кæмдæрты ма ахæм фынгæн фæфыцынц хъæдур дæр. Дарддæр гæнæн ис æмæ æндæр хæринæгтæ дæр æрцагура нæ зæрдæ. Уыцы рæдыд фæндагыл куы ацæуæм, уæд чи зоны æмæ фидæны хæрнæджы фынгтыл æрдомæм рестораны конд хæринæгтæ дæр. Кæд нæ уый нæ фæнды, уæд бауромын хъæуы абон.
Зианæн йæ иннæ кæндты фынгтæн бинонтæ æмæ хæстæджытæ фæцæттæ кæнынц алыхуызон хæринæгтæ æмæ нозт. Уым вæййы фылдæр хатт: чъиритæ, тортытæ (къæйттæ), алыхуызон дыргътæ, дзидза, гæнæн ис кæсаг, карк, къафеттæ æмæ æндæр адджинæгтæ. Фынгыл сæвæрыныл фæархайынц, зиан уæлæуыл цы уарзта, уыцы хæринæгтæ. Нозт дæр æвæрд цæуы фынгыл къæйттæй (зæгъæм: дыууæ авджы водкæ, дыууæ авджы сæн, дыууæ – адджын доны æмæ а.д.). Ацы бонты фергæвдынц уæныг кæнæ дыгæрдыг. Сæр æмæ бæрзæй дæр æвæрынц фынгыл хæлар кæнынмæ (бæрзæй сæры рахиз фарс). Ацы фынгыл æнæмæнг хъуамæ уа цæхх, кард æмæ агуывзæйы сыгъдæг дон. Ахæм фынгæн нæ кæнынц фыдджынтæ, физонæг, нæ февæрынц æнæхъæнæй уæны стæг, базыг æмæ æртæ фæрсчы. Уыдон цины фынгты кувинаг æмæ хæринаг сты.
Зианы кæндæн цы хæрд æмæ нозт æрцæттæ кæнынц, уыдон фыццаг сæвæрынц хицæн фынгыл. Дыууæ кæнæ цыппар лæджы бацæуынц уыцы фынгмæ æмæ сæ иуылдæр ныххæлар кæнынц. Хæлар фæкæны хистæр, йæ рахиз къухы арахъхъы агуывзæимæ. Уый фæвæййы йæ ныхас, рухсаг фæзæгъы. Кæстæртæй чидæр йæ къухы сисы цæхх æмæ фынгыл цы ис æвæрд уыдоныл алцæуыл дæр гыццыл айзæры æмæ алцæмæ дæр бавналы карды комæй. Сылгоймæгтæй иу (арæхдæр - идæдз ус) кæртмæ акалы агуывзæйы дон, æрмæст бинонтæ кæуылты фæцæуынц, уырдыгæй иуварс. Ууыл хæлар кæныны æгъдау ахицæн. Хæринæгтæ æмæ нуæзт æрцæуæг адæм кæм бадой, уыцы фынгтыл æрæвæрынц. Фыццаг - цæхх, кард, сæр æмæ бæрзæй, дыууæ чъирийы, уый фæстæ та иннæ хæринæгтæ.
Нæлгоймæгтæ æмæ сылгоймæгтæ фæбадынц хицæн фынгтыл. Бирæ рæтты мард æвæрæн бон райсомæй скувынц æртæ чъирийæ, æмæ бинонты Хуыцауыл бафæдзæхсынц.
Ныры рæстæг зианы фынгыл хистæртæ куыд хъуамæ æрбадой, уый дæр алы рæтты иухуызон нæу. Бирæ рæтты уыцы æрбадт цины дæр æмæ зианы дæр у иухуызон – хистæр сæрæй, æмæ афтæ дæрддæр. Фæлæ, зæгъæм, Джызæлы кæнæ Дыгуры хъæуты фынгæн йæ сæрæй ничи бады. Хистæр бады фынгæн йæ галиу фарс, дыккаг хистæр рахиз фарс, æртыккаг дæр галиу фарс, фыццаг хистæры далейы. Фынгыл, хистæрæй райдайгæйæ, рæгъытæ кæнынц сæ фарсмæ чи бады, уымæ. Ахæм фæтк махмæ кæсы рагондæр æмæ растдæр. Зианы фынг йæ бакастæй дæр æмæ йæ мидисæй дæр хъуамæ хицæн кæна циндзинады фынгæй.
Фынджы хистæр фыццаг скувы Хуыцаумæ. Кæцыдæр хистæрты хъуыдымæ гæсгæ Хуыцаумæ дыууæ чъирийæ кувæн нæй, æмæ хистæрты раз сæвæрынц æртæ чъирийы. Ахæм рæн хистæр йæ куывд куы фæвæййы æмæ куы бануазы, уæд иу чъири сисынц æмæ йæ фынгыл дарддæр кæстæртырдæм адæттынц, хистæрты раз ныууадзынц дыууæ чъирийы. Уыдоны уæлхъус, уый фæстæ хистæр фæзæгъы зианæн рухсаг.
Фæлæ уæддæр Ирыстоны фылдæр рæтты хистæрты раз æвæрынц дыууæ кæнæ цыппар чъирийы. Ирон адæм дзæгъæлы нæ фæарфæ кæнынц кæрæдзийæн, цæмæй æртыгай чъириты уæлхъус æмбæлой. Уымæ гæсгæ зианы фынгыл кæддæриддæр æвæрын хъæуы дыууæ чъирийы. Махмæ афтæ растдæр кæсы.
Дыккаг рæгъæй хистæр фæзæгъы зианæн «рухсаг». Алчи дæр хъуамæ слæууа æмæ лæугæйæ «рухсаг у» зæгъа, фынгыл, тæбæгъыл кæнæ раздæр куыд кодтой, афтæ чъирийы кæнæ дзулы кæрдихыл æртах æркала йæ агуывзæйæ. Рухс чи кæна, уымæн йæ ныхас хъуамæ уа цыбыр, ныллæг хъæлæсæй. Уыимæ бæлвырдæй хъуамæ зæгъа йæ ныхас йæ далейы чи лæууы, уымæн. Ныхас куы фæуа, уæд хъуамæ сбада æмæ бадгæйæ бануаза.
Зианы фынгыл лæугæйæ нуазын не ‘мбæлы. Нæй агуывзæтæ къуырцц кæнæн æмæ «Омен Хуыцау!» дзурæн.
Уыдон бæрæгбоны, циндзинады фынгыл фидауынц. Уымæй уæлдай ма зианы фынгыл фæнуазынц къæйттæй, ома уыцы иу рæстæг сæ агуывзæтæ хъуамæ сисой дыууæ кæнæ цыппар лæджы.
Æртыккаг рæгъ хистæр ракæны мард йæ фæстæ кæй ныууагъта, уыдоны цард æмæ амондæн: бинонтæн æмæ æввахс хиуæттæн.
Цыппæрæм рæгъæй зианæн йæ бинонтæй, йæ хиуæттæй йæ разæй уыцы бæстæмæ чи ацыд, æмæ йæхæдæг рухс кæмæн кодта, уыдоны ном æрымысынц. Ацы ран растдæр уыдзæн фынгыл æртах ма æркалын, «рухсаг» ма дзурын, æрмæстдæр сын сæ ном ссарын. Ахæм у бирæ ирон æхсæнады минæвæртты цæстæнгас, уыдонимæ иумæ Иры Стыр Ныхасы уынаффæ дæр.
Иннæ рæгъ ис ракæнæн зианджынтæм чи фæкаст, йæ фыдæбоны хай чи бахаста æмæ зианджынты фарсмæ чи æрбалæууыд, уыдоны цæрæнбонты тыххæй.
Ацы рæстæгмæ æвахс хæдзары хицау хъуамæ арфæ ракæна æрцæуæг адæмæн. Йæхæдæг фынгыл нæ фæбады. Йæ сыхæгтæй æмæ хæстæджытæй дыууæ лæгæн (цæмæй йæхиимæ æмæ фынгыл дыгкаг хистæрæн чи бады уыцы æрвадимæ иумæ сæ бæрц цыппар уа) фæзæгъы, цæмæй йемæ фынгмæ бацæуой. Дыууæ фæрсчы семæ рахæссынц æнæ тæбæгъæй æмæ афтæмæй хистæртæм галиуырдыгæй бацæуынц. Æрбацæуджытæй иу фынджы хистæртæн бамбарын кæны се ‘рбацыды сæр: хæдзары хицау арфæ ракæны зианмæ æрцæуæг адæмæн. Уый фæстæ сын фæзæгъынц, цæмæй сæ арфæйы нуазæнтæ бануазой. Бануазынц æртæ хистæры. Ацы æгъдауы фæдыл йеддæмæ зианы фынгыл нуазæнтæ дæттын не’мбæлы. Уый фæстæ фынджы хистæр æркæнын кæны цыппар агуывзæйы, иу дзы раттынц фынгыл мыггагæй хистæрæн чи бады, уымæ, иннæтæ та арфæгæнджытæм. Уыдон ма иу хатт арфæ ракæнынц, ацы бон чи æрбацыд, сæ уæлхъус чи æрбалæууыд, сыхæгтæн, чи сæм фæкаст, уыдонæн, æмæ сæ нуазæнтæ бануазынц.
Ирыстоны бирæ рæтты зианы фынджы бадты кæрон хистæр сæ размæ æвæрд сæрæй галиу хъус ралыг кæнын кæны. Хъус гыццыл фæугард кæнынц, цæхх ыл айзæрынц æмæ йæ сæры уæлæ æрæвæрынц, йæ лыг хистæртырдæм, афтæмæй.
Фæстаг рæгъ кæнынц Мæрдты Мыкалгабыртæ æмæ ацы хæдзары цæхх кæрдзын амæй фæстæмæ хорз хъуыддæгтæн куыд хъæуа, уый тыххæй. Зианы фынджы бадт ацы рæгъыл хъуамæ ахицæн уа. Йæ фæстæ ма бануазыны фæнд кæмæ уа, уымæн хъæуы карз уайдзæф кæнын.
Бирæ хъæуты, афæдзы боны фынгыл хистæр Мæрдты Мыкалгабыры тыххæй куы фæзæгъы, уæд бинонтæ рахæссынц æртæ чъирийы æмæ дзы хистæр Хуыцаумæ скувы. Бинонтæн арфæ ракæны, абонæй фæстæмæ сæ хæдзармæ уазджыты æрмæстдæр циндзинады фæдыл куыд хоной.
Куыддæр кæстæртæ фæстаг рæгъ бануазой, афтæ бадты адæм се ‘ппæт дæр сыстынц, рацæуынц æмæ кæрты дыууæ рæнхъæй æрлæууынц. Хæдзарырдыгæй фысымтæ, хæстæджытæ æмæ сыхæгтæ, дуаргæрон та æрцæуæг адæм. Уазджытæй хистæрæн чи бадтис, уый иу къахдзæф размæ ракæны. Уый цыбырæй, æртæ – цыппар хъуыдыйадæй арфæ ракæны бинонтæн, мыггагæн, сыхбæстæн, хъæубæстæн, сæ зианы æгъдау кадджынæй кæй сæххæст кодтой æмæ сын бирæ азты фæстаг зиан куыд уа, зианы фынгтæ циндзинады фынгтæй куыд раивой.
Хæрнæджы фынджы хистæр та бузныг зæгъы уазджытæн, сæ зын сахат сæ фарсмæ кæй æрбалæууыдысты, уый тыххæй. Арфæ сын ракæны сæ хæдзæрттыл дзæбæхæй цæмæй сæмбæлой æмæ сæ бинонты æнæнизæй куыд баййафой.
Ууыл иууылдæр сæ хæдзæрттæм ацæуынц.
Сайт www.ossetians.com –ы
æрыгон уазджыты курдиатмæ гæсгæ
æрмæг бацæттæ кодта
КУЧИТЫ РУСЛАН
2007 азы.
Æрмæгмæ ивддзинæдтæ хаст æрцыд 25.04.2015 азы.
