ИРЫ ИСТОРИ 

Хицæн чиныгæй мыхуыры рацыдис Дзæуджыхъæуы, 1913 азы. 

РАГÆЙ НЫРМÆ КУЫД ЦÆРГÆ ÆРЦЫДЫСТЫ ИР 

Амæй арын профессор Миллеры ном, афтæ бирæ 

чи бафæллой кодта ирон адæмы тыххæй, æмæ ир 

кæцæй рацæугæ сты, уый чи раргом кодта. 

РАЗДЗЫРД 

Мах, нæ фæсивæд, нæ ирон адæмы æрдумæ дæр нæ дарæм, нæ сæр сæрмæ нæ хæссæм æмæ нæ æрдумæ дæр уый тыххæй ничи дары. Мах куы зониккам, нæ фыдæлтæ чи уыдысты æмæ сæ къухæй цы нæртон хъуыддæгтæ цыди, уый, уæд хъал уаиккам нæ ирон номæй æмæ нæ сæр æгадмæ нæ уадзиккам. 

Афон у, нæ адæм, махæн дæр нæ истори базонын æмæ уый тыххæй иронау фыссын ацы чиныг, цæмæй, ир рагæй нырмæ куыд цæргæ æрцыдысты, уый раргом уа негас дзыллæйæн дæр. 

Вано 

ИР КÆЦÆЙ РАЦÆУГÆ СТЫ? 

Ир Иранæй рацæугæ адæм сты1, культурæ алырдæм кæцæй ахæлиу, уыцы Иранæй2, уд бæрзонд кæнæг таурæгътæ æмæ дин фыццаджыдæр кæм сæвзæрдысты, ног куысты фæрæзтæ æмæ ног хуыздæр гæрзтæ кæм æрхъуыды кодтой сæрæй æмæ фыццаджыдæр нымæц кæм базыдтой3. 

Ираны культурæ кæм сæвзæрдис, уый та уыцы бæстæ у, Каспийы денджызæй Урмийы цады æхсæн Араксы хуссарырдыгæй чи адаргъ 4 æмæ ныр Азербайджан кæй хонынц. 

Зенд-Авесты дин кæй астæу сæвзæрди ир уыдонимæ мыггагæй иу уыдысты5. Зенд-Авесты æмæ Риг-Веды æвзæгтæ æфсымæртæ сты æмæ сæ дыууæ дæр иу æвзаджы дыууæ къабуз сты 6. Амæй бæлвырд у, Риг-Веды зарджыты Иранæй Индимæ чи бахаста æмæ Зенд-Авесты дин кæй æхсæн сæвзæрдис, уыдон фыццаг иу кæй уыдысты. 

Зенд-Авесты дин æмæ Риг-Веды зарджытæ кæй æхсæн сæвзæрдысты фыццаг, уыдон фыдæлтæ æмæ нæ фыдæлтæ иу уыдысты раджы кæддæр. 

Риг-Веды зарджытæй куыд зыны, афтæмæй та уыдон фыццаг кæм сæвзæрдысты, уый Азербайджан уыд 7, (ома уыцы бæстæ, Ираны культурæ фыццаг кæм сæвзæрди) æмæ уый тыххæй нæ фыдæлтæ дæр уыцы ранæй рацæугæ сты. 

Ираны ном ирон ныхас «Иры ран»-ы æнгæс у, æмæ Ираны фарсмæ Туран, зæгъгæ, цы бæстæ и, уый йæ номæй «Туры ран» куыд æвдисы, рагон Иран дæр афтæ æвдыстаид йæ номæй «Иры ран», æмæ уый тыххæй Ираны адæм сæрæй ир хуыдтаиккой. Æмæ æцæгдæр Ираны адæм сæрæй ир кæй хуындысты, уый бæрæг у Ираны рагон таурæгътæй дæр, уымæн æмæ уыдон куыд зæгъынц, афтæмæй Ираны адæм кæмæй рацæугæ сты, уый ир хуынди (М. Каррьера «Искусство в связи с общим развитием культуры»). Амæй уынæм, Ираны адæм сæрæй æцæг дæр ир кæй хуындысты æмæ уыцы ном мах ныр нæхиуыл кæй рахастам. Æмæ уый тыххæй амæй фалæмæ ирайнæгты ир хондзыстæм. 

Ахуыргонд адæм ныры онг куыд æнхъæлдтой, афтæмæй, ариаг кæй хонынц, уыцы адæмтæ уыцы мыггагæй рацæугæ сты, Ираны рагон таурæгьтæ ир кæй хонынц. Фæлæ ныр рабæрæг, ариаг адæмтæ стæг æмæ тугæй иу мыггаг кæй не сты, фæлæ сæ астæу раджы кæддæр иу культурæ, иу æвзаг кæй ахæлиу æмæ сæ рагон культурæ иу дæр уый тыххæй у, сæ æвзæгты æмхуызон дзырдтæ дæр уымæн ис. 

Ныр ариаг кæй хонынц, уыцы адæмты æхсæн цы культурæ æмæ æвзаг ахæлиу, уый Иранæй цæуы, æмæ ай æвдисы, уыцы культурæ æмæ уыцы æвзаг Ираны рагон таурæгътæ ир кæй хонынц, уыцы адæмы кæй сты. Уый афтæ кæй уыди, уый фæстæдæр фендзыстæм хуыздæр. 

Афтæмæй ахуыргонд адæм ариаг адæмты хъуыддæгтыл цы митæ банымадтой, уыдон рагон Иры куыстыл нымайын хъæуы. Цы радзырдтон, уымæй зыны: Ираны рагон таурæгътæ ир кæй хонынц, уыцы адæмты æхсæн æмæ уыцы ирæй рацæугæ кæй стæм мах дæр (ныры ир), æмæ Зенд-Авесты дин кæй астæу сæвзæрдис æмæ Риг-Веды зарджытæ Индимæ чи бахаста, уыдон дæр. 

Ахуыргонд адæм куыд нымайынц, афтæмæй Ираны историйы райдайæн 10 мин аз нæ агъомæй фыццагдæр уыди 6. Æндæр ныхасæй 8 мин аз Чырыстийы агъоммæ ир байдыдтой сæхи æмбарын æмæ æрæвæрдтой уæд сæ историйы сæр. 

Иры историйы райдайæн æргом кæны Ираны рагон таурæгътæй, æмæ уыдон куыд зæгъынц, афтæмæй зæххы фыццаг паддзах хæхты царди æмæ куыд йæхæдæг, афтæ йæ адæм дæр сырды цæрмттæй æмбæрзтой сæ буар. Уый фырты фырт базыдта æсхонæй арт цæгъдын, арт кæнын, æрцарæзта къона æмæ базыдта артæй æзгъæртæ фыцын, æзгъæртæй та гæрзтæ кæнын 9. 

Амæй æргом кæны, фыццаджыдæр арт кæнын чи базыдта æмæ уый фæрцы адæмты сæр чи сси, уыдон ир кæй уыдысты. Æмæ уый диссаг дæр нæу, уымæн æмæ арт уыди, лæджы райдайæны йæ къахыл чи слæууын кодта 10. Арты фæрцы лæг базыдта хъæбæр æзгъæртæй гæрзтæ кæнын, æмæ йæ къухы куы бафтыди кусæн æмæ хæцæн хорз гæрзтæ, уæд ын фæллой кæнын дæр, знæгтимæ хæцын дæр фенцон ис. 

Фæлæ айдагъ гæрзтæй дæр нæ кæны хъуыддаг, уымæй фалæмæ адæмæн сæ таурæгътæ æмæ дин, сæ æгъдау æмæ уаг цардаразæг сты: уд бæрзонд кæнæг таурæгътæ лæджы йæхиуыл схæцын кæнынц, хорз уагæй та намысджын, æмæ уыйбæрц та сæ цард хуыздæр æмæ рæсугъддæр кæны. 

Æмæ куыд нæ аргъæуттæй æмæ таурæгътæй, афтæ Риг-Веды æмæ Зенд-Авесты зарджытæй дæр зыны, нæ рагон фыдæлтæ куыд уырныдтой æмæ куыд намысджын адæм уыдысты, уый. 

Нæ аргьæуттæ арæх кæнынц курдиатджын адæмы кой, æмæ ай æвдисы, нæ рагон фыдæлтæ зондæй, намысæй æмæ бархийæ тыхджын кæй уыдысты, уымæн æмæ хуыздæр фæндаг ууыл æрмæст уый цæуы, тыхджын чи у зондæй, намысæй æмæ бархийæ: ахæм адæмы хъуыддаг рæстырдæм цæуы æмæ уый тыххæй курдиатджыны хуызæн у. 

Риг-Веды зарджытæй зыны, рагон ир дуне Сфæлдисæг Хуыцауыл кæй уырныдтой æмæ уый йæ тыхæй тых кæй дæтты уæларвон дзуæрттæн 11, уырныдта сæ, удæн мæлæт кæй нæй, уый царды цæхæр у æмæ уæларвæй зæхмæ маргъау æртæхы, стæй фæстæмæ стæхы æмæ, йæ хъуыддæгтæм гæсгæ, йæ рухс дзæнæтмæ бацæуы, йæ сау зындонмæ — иу дзырдæй, лæг йæ мæлæты фæстæ йæ зæххон царды тыххæй дзуапп ратты, æмæ цы аккаг вæййы, уый ссары. Уырныдта сæ: лæг зæрдиагæй куы скува, уæд йæ куывд уæларвмæ хæццæ кæны, æмæ табу кæнгæйæ куывтой дуне Сфæлдисæг Хуыцаумæ, рухс уæларвон дзуæрттæн нывæндтæ хастой, фæлæ къухæй конд гуымирытæн нæ куывтой, сауджынтæ нæ дардтой, аргъуантæ нæ кодтой, куывтой уæлхох цъæх нæутыл кæнæ хъæды аууон рæсугъд рæтты 12. 

Уырныдта сæ: æрмæст куывдæй æмæ нывæндтæй фервæзæн нæй, æмæ лæгæй дзуапп исгæйæ Хуыцау уый фыццаджыдæр йæ хъуыддæгтæй фæрсдзæн 13, æмæ тарстысты Хуыцауæй, æвзæрдзинадæй хъахъхъæдтой сæхи 14, æмæ алчи дæр йæхи къухы фæллойæ хаста йæхи æмæ зæххыл дæр куыста, фос дæр дардта, хæсты дуджы та æфсæддон уыди, хъæбатыр уæвгæйæ, знагæй фæзилын нæ зыдтой 15. 

Мæнæ Риг-Веды зарджытæй иу дыууæ 16: 

Цæмæн сты мæнг ныхæстæ,  

Цæмæн сты гæды митæ?  

Байхъус-ма дæ хуылфмæ,  

Бафæрс-ма дæ зæрдæ,  

Æмæ дын зæгъдзæни,  

Æцæг æмæ мæнг циу.  

Æвзæр фæнд сур дæхицæй  

Æмæ йæм ма дар дæ хъус, 

Рæстдзинадыл цу  

Æмæ йыл хæц хъæбæр.  

Фыд хъуыддаг кæнгæйæ,  

Иунæг дæн ма зæгъ:  

Хур, мæй æмæ арв,  

Стъалытæ æмæ зæхх  

Уынынц нæ хъуыддæгтæ,  

Уынæм сæ нæхуыдтæг дæр  

Æмæ нæ намысæй дæр,  

Уæларвæй дæр нæ уыдысты рох17. 

* * * 

Йæ тыхæй тых чи дæтты уæларвон дзуæрттæн,  

Йæ тыхæй чи рæзын кæны арв æмæ зæхх,—  

Уæ, адæмтæ,— уый Дуне Сфæлдисæг у.  

Зæххы чи ныффидар кодта йæ бындуртыл,  

Хур, мæй, стъалытæ чи цæуын кæны,—  

Уæ, дзыллæтæ,— уый Иунæг Хуыцау у.  

Йæ цардæй цард чи дæтты удгоймæгтæн,  

Тæрсæгты чи бырсын кæны хъæбатыртæн,—  

Уæ, адæмтæ,— уый Дуне Сфæлдисæг у 18. 

* * * 

Фæлæбурут уæ гæрзтæм гъе ныр, хъæбатыртæ!  

Æнæ тæрсгæ, лæппутæ, схæцут знагимæ,  

Æмæ уæлæуыл уæ ном баззайдзæн,  

Мæрдты та сымахæн дзæнæт гом уыдзæн 19. 

* * * 

Усæй цæуы хæдзары фарн,  

Лæджы кад æмæ зæнæджы хорз...20. 

ИРЫ АХÆЛИУ СÆ РАЙДАЙÆН БÆСТÆЙ 

Тыхджын адæм йæ тых цæуыл æвзара, йæ къух цæуыл авæра, уый агуры, æмæ йын йæ фыццаг бæстæ куы скъуындæг вæййы, уæд айвазы йæ уæнгтæ æмæ рацæуы йæ фыццаг арæнтæй, афсæры, фезмæлын æй чи нæ уадзы, уыцы адæмтыл, æмæ ауæрæх кæны йæ бæстæ. 

Æмæ рагон ир дæр, хъаруджын уæвгæйæ, рацыдысты сæ фыццаг арæнтæй, æмæ сæрæй ахæлиу уыдаиккой, уыцы сойзæхх нарæг быдыртыл, Азербайджанæй дыууæрдæм чи адаргъ: хурскæсæнырдæм æмæ хуссарырдæм Елбрусы æмæ Захрошы хæхты рæбынты Мидæг Ираны. 

Фæлæ куыд Астæуккаг Иран, афтæ Хуссар Иран дæр æнæдон æдзæрæг бæстæ сты, адæмæн цæрынмæ фæрæз кæм нæй, ахæм, æмæ уый тыххæй ног зæххытæ агургæйæ ир хох-ахизæнтыл ахызтаиккой æддаг Иранмæ. 

Риг-Веды зарджытæй æргом кæны, уыдонæй Индимæ чи бахаста, уыцы ир Каспийы денджызы былæй рацæугæ кæй уыдысты 21, æмæ уымæй бæлвырд у, ир хурскæсæнырдæм Елбрус хæхтæй фалдæр кæй нæ ацыдысты фыццаг. 

Уæлхох Ираны рæбын Мессопотам, зæгъгæ, цы быдыр адаргъ и, уый дæс мин азы нæ агьомæй фыццагдæр æдзæрæг уыди æмæ, дондзаст уæвгæйæ, цæрынæн нæ бæззыд, æмæ цадтæ хусгæнгæ, уый фыццаг цæрынæн бæзгæ чи скодта, уыдон уæлхох Иранæй рацæугæ уыдысты22, æмæ бæрæг у, Захрошы хох-ахизæнты æддаг Иранмæ чи ахызтысты, уыцы ир кæй ныххус кодтой Мессопотамы цæдтæ. 

Афтæмæй Мессопотамы сæрæй культурæ чи бахаста æмæ уый цæрынæн чи скодта, уыдон ир уыдысты. Фæлæ уым фыццаг чи æрцарæзта сахартæ æмæ Вавилоны культурæ кæй къухæй рацыд, уыдон аккад хуындысты, æмæ Тураны мыггагæй уыдысты23. Æндæр ныхасæй, ир æдзæрæг Мессопотамы цæрынæн бæзгæ куы скодтой, уæд уырдæм æрцыдысты Тураны адæм, абырстой уымы иры æмæ Мессопотамы æлдар систы, уый сой бæстæ кæй фæрцы сси, уыцы иры æлвынгæйæ та хъæздыг сахартæ æрцарæзтой. 

Тураны адæм Мессопотаммæ уæлхох Ираныл бацыдысты æмæ айстой уæд Азербайджаны дæр, æрцахстой хохбæстæ Захрошы фылдæр хай дæр 24. Æмæ уыдонæй сæ сæр хæсгæйæ, ир уæд фæпырх уыдаиккой сæ райдайæн бæстæ æмæ, хурскæсæнырдæм лидзгæйæ, сæ иу хай уæд ацыдаид Каспийы денджызы былæй Бактрианмæ, уыцы ранæй та Индийы сæрмæ, сæ иннæ хай та уæд æнæ балидзæг нæ уыдаид Азербайджанæй Фæскавказмæ. Уый уыдаид чысылдæр фондз мин аз Чырыстийы агъоммæ, уымæн æмæ аккад авд мин аз нæ агьоммæ фыццаг дæр Мессопотамы кæй æрцахстой, уый бæрæг у, уыдонæй цы фыстытæ баззад, уымæй дæр 25. 

Фыст истори Азербайджаны цы адæм æрæййæфта, уыдон фылдæр туры мыггагæй уыдысты 26, æмæ уымæй зыны, тур алырдæм кæй ныппырх кодтой иры сæ райдайæн бæстæй. Фæлæ Ираны хуссар æмæ хурскæсæн хайы фыст истори æрæййæфта иры мыггæгты 27, æмæ уый æвдисы, мидæг Ираны хурныгуылæн цæгат къуымæй иры уыцырдæм кæй æфсæрстой тур. 

Каспийы денджызы былæй Бактрианмæ чи бацыди, уыцы ир уый сойзæххыл æвæдзы абирæ сты тынг æмæ, Амудары бæстæ Иранæй Тяньшаны æхсæн кæй æрцахстой, уый бæрæг у, уым Согъдиан, Бактриан æмæ Маргъиан, зæгъгæ, раджы цы æртæ бæстæ цыди, уыдонæн сæ номæй дæр. Фæлæ ир сæ фæллойæ уыцы райдзаст бæстæ цæхæрадон æмæ хуым куы скодтой, уæд туры адæмтæ райдыдтой иры уыцы ранæй æфсæрын æмæ иры кæм цæгьдгæ кодтой, кæм та сæ хæхтæм батардтой. Æнæ цагъдæй кæй ныууагътой, уыдоны сæхицæн кусæг скодтой æмæ уыдонæй рацæугæ сты сарт æмæ таджик, сæ уæнгты туры туг арæх кæмæн ис28. Туры адæмтæй сæ сæр æмбæхсгæйæ Амудары бæстæйы хæхтæм чи балыгъди, уыцы ир, фалдæр цæугæ, Парапамизы æмæ Гиндохъушы хохахизæнтыл ахызтысты, ахæлиу сты Афганистаны, æмæ сæ иу хай Индийы сæрмæ бацыди 29, фæлæ уый фæдыл æнæ банцайгæ уæлхох Афганистанæй дæлæмæ Индийы фæзтæм цыдысты ир æмæ æвзæрстой, сæ разæй цы ир бацыд, уыдоны фылдæр 30. Афтæмæй Индийы бæстæй Джамы æмæ Гангы бæстæмæ дæр бацыдысты ир, æмæ уыцы адæмтæй кæй цæгьдгæ, кæй бырсгæ ахæлиу сты Индийыл æмæ ахæлиу кодтой уым сæ культурæ, фæлæ цы æнæнымæц дзыллæты æхсæн ахæлиу сты, уыдоны сæхуыдтæг дæр бафæзмыдтой æмæ, семæ æмхæццæ кæнгæйæ, фендæр сты 3|. Æмæ уым уый фæрцы бабын сты ир. 

Мессопотамы цы ир уыди, уыдон дæр æгасæй кæй бабын сты, уый уымæй æргом кæны, Вавилоны дуджы Мессопотам семы (семиты) бæстæ кæй сси. Хурæскæсæн Иран (Афганистан) æмæ Белуджистан æнæ бандзæвгæ хохбæстæ у, æмæ уый тыххæй уымы ирæн сæхи хъахъхъæнын æнцондæр уыди, фæлæ уырдæм дæр ранæй-ран уæрæх фæзтыл ис æнцон бацæуæнтæ, æмæ уый фæрцы тур, монгол æмæ семы адæмтæ бырстой уыцы иры дæр æмæ, уыцы æрцæугæ адæмтимæ æмхæццæ кæнгæйæ, сындæггай фендæр сты уымы ир дæр 32. Афтæмæй æцæгæлон тугæй чи куыд фæхъæстæ, афтæ фендæр и, æмæ уымы иры бынаты сæвзæрди ног адæмтæ: кафир, авган, белуч æмæ æндæртæ. 

Хуссар-хурныгуылæн Ираны хохбæстæ æмæ цæрынæн бæзгæ хохрæбын быдырты цы ир царди, уыдон тынг сæмхæццæ сты, уым радыгай æлдарад чи кодта, уыцы туры, семы æмæ монголы адæмтимæ, æмæ уыцы æмхæццæйæ рацыдысты ныры перс æмæ бахтиар 33. 

ИРЫ ÆРБАЦЫД КАВКАЗМÆ 

Фæскавказы æмæ Курдистаны Ираны мыггæгтæ (Курд, Талыс æмæ Тат) кæй ис, уый æвдисы бæлвырд, туры адæм, Азербайджанæй иры куы ныппырх кодтой, уæд уыцы ранæй иры иу хай сæ сæр хæсгæ Курдистаны æмæ Фæскавказы хохбæстæм кæй балыгъдысты. 

Æрæджы иу археолог Городцов, Боржомы рагон уæлмæрдтæ къахгæйæ, ссардта уым ахæм дзаумæттæ, кæцытæй æргом кæны, рагон Иры культурæ æмæ Урартуйы рагон культурæ æввахс кæй сты 34. 

Раджы Урарт, зæгъгæ, цы бæстæ хуыдтой, уый ахста Курдистаны æмæ Фæскавказы хохбæстæ Араксы фæйнæфарс, æмæ кæд Азербайджанæй уырдæм ир балыгъдысты, уæд диссаг дæр нæу, уымы рагон культурæ рагон иры культурæйы хуызæн кæй у, уымæн æмæ уый (Урартуйы рагон культурæ), ир уым кæй ахæлиу кодтаиккой æмæ стæй иннæ адæмтæ исты кæуыл бафтыдтаиккой, уый уыдаид. 

Городцов Боржомы цы дзаумæттæ ссардта, уыдон æхсæн ис рагон иры дзаумæтты хуызæн35, æмæ уымæй æргом кæны, ир тынг раджы хæхбæсты Фæскавказы цæгатхай дæр кæй ахстой Курайы былтыл. Æндæр ныхæстæй, тур Азербайджанæй Араксы ацырдæм цы иры рафсæрстой, уыдон къаддæр Курайы онг æрцахстой Фæскавказы. Æмæ кæд Кура-дон нæ ныры хæхтæй дард нæу, уæддæр уыцы ранæй не 'рбацыдысты нæ фыдæлтæ нæ Ирыстонмæ. 

Нæ хæхты иу къорд рæтты Хъазбеджы, Лæцы, Дзывгъисы, Къæмунты, Гæлиаты æмæ Хъобаны рагон уæлмæрдтæ къахгæйæ археологтæ ссардтой рагон иры дзаумæттæ, æфсæйнаг ног куы фæзынди, уыцы дугæй чи баззад, ахæмтæ, фæлæ уыдонæй, Хъобаны чи разынди, уыцы дзаумæттæ рагондæр сты 36. Æмæ уымæй бæлвырд зыны, нæ фыдæлтæ фыццаджыдæр нæ ныры хæхты цæгатæрдыгæй ахсын кæй байдыдтой. Æмæ уый тыххæй нæ фыдæлтæ Фæскавказæй Цæгат Кавказмæ æрбацыдаиккой, Каспийы денджызæй Дагестаны æхсæн цы нарæг быдыр и, ууыл. Амæй æргом кæны, иры Фæскавказæй Цæгат Кавказмæ чи рафсæрстой, уый сæ Чысыл Азийы 'рдыгæй кæй бырста æмæ уый æвæдзы уыди алорады адæм, кæцы тынг раджы ахста Чысыл Ази 37. Иры Фæскавказæй æцæг дæр алорад кæй рафсæрстой, уый æргом кæны уымæй дæр, æмæ, ир кæм цардысты Курайы, уыцы фæзтæ алорадæй баззайгæ гуырдзы 38 рагæй кæй ахсынц. 

Фалдæр фендзыстæм, ир Чырыстийы агъоммæ дыууæ мин азæй фыццагдæр Европæйыл кæй ахæлиу сты æмæ, Европæйы цы рагон иры дзаумæттæ разынди, уыдон Хъобаны дзаумæттæй æрыгондæр кæй сты, æмæ уый тыххæй ир Хъобаны ног куы æрцахстой, уымæй бирæ фондзыссæдз азты куы рацыди, уæд бацыдаиккой Европæмæ. Æндæр ныхасæй, чысылдæр æртæ мин аз Чырыстийы агъоммæ ир æрбацыдаиккой Фæскавказæй Цæгат Кавказмæ. 

Нæ таурæгътæ куыд зæгъынц, афтæмæй нæ Ирыстоны нарты агъоммæ гуымирытæ æмæ уæйыгтæ цардысты. Нæ таурæгътæ гуымирытæ кæй хонынц, уыдон киммер уыдысты 39. Æмæ уæйыгтæ, зæгъгæ, дæр уыдоны хуыдтаиккой нæ таурæгътæ. Æмæ кæд нæ таурæгътæ киммеры хуыдтой гуымирытæ, уæд уымæй зыны, авд сæдæ аз Чырыстийы агъоммæ Хурныгуылæн Кавказы, Хъубан-доны сæрæй денджызмæ киммер, зæгъгæ, цы адæм цардысты 40, уыдон иры агъоммæ Астæуккаг Кавказы дæр кæй ахстой æмæ сæ уыцы ранæй Хъубаны иннæ фарсмæ ир кæй афсæрстой, Хъазбеджы, Лæцы, Дзывгъисы, Къæмунты, Гæлиаты цы рагон иры дзаумæттæ разынди, уыдон Хъобаны дзаумæттæй æрыгондæр кæй сты, уымæй æргом кæны, ир фыццаг Астæуккаг Кавказы хохрæбын быдыртæ æмæ кæройнаг кæмттæ кæй æрцахстой, стæй сындæггай фалдæр цæугæ хæхты тæккæ астæу дæр кæй æрцахстой. Æндæр ныхасæй, ир Фæскавказæй Цæгат Кавказмæ ног куы æрбацыдысты, уæд Астæуккаг Кавказы хохрæбынтæй афсæрстой, киммеры æрфидар кодтой сæхи хæхты кæрæттыл æмæ, киммеры хæхты хуылфмæ фалдæр æфсæргæ цыдысты, æппын фæстаг æрцахстой хæхты астæу дæр, æмæ Астæуккаг Кавказ, æд хох, æд быдыр, афтæмæй сси Иры бæстæ. 

ИРЫ АХÆЛИУ КАВКАЗÆЙ ЕВРОПÆМÆ 

Доны ацырдыгæй Кавказы онг цы бæстæ и, рагон грекъ Азия фыццаджыдæр уый схуыдтой, уым раджы аз, зæгъгæ, цы адæм царди, уыдон та, ахуыргонд адæм куыд æнхъæлынц, афтæмæй ир уыдысты. 

Рагон грекъ сæхи кæй цотыл нымадтой, уый Прометейы фырт хуыдтой. Прометейы мады та Азия хуыдтой 43. Афтæмæй рагон Грекъы Азия æмæ йæ фырт, ома ирон бæстæ æмæ ирон дзыллæ, грекъы уидаг кæцæй рацыди, уыдон уыдысты. 

Æмæ рагон грекъ фæсномыг ныхасæй Прометейы кæй схуыдтой, уыдон ир кæй уыдысты, уый бæрæг у уымæй дæр, уый (Прометей) уæларвæй арт скъæфæг кæй хуыдтой, уымæн, æмæ уæлдæр куыд федтам, арт кæнын фыццаджыдæр ир базыдтой, æмæ афтæмæй уæларвон хуры лæппын-арт иры фæрцы бафтыд адæмы къухы. 

Афтæмæй рагон грекъы уидаг ирæй рацæугæ уыди, æмæ уый тыххæй дыууæ мин аз Чырыстийы агъоммæ Дунайы бæстæйы хуссар Балканмæ пелазгъ, зæгъгæ, цы адæм бацыди 44 æмæ грекъы уидаг кæмæй рацыди 45, уыдон ир уыдысты. Умбро, зæгьгæ, раджы Италийы цы адæм царди, уыдон фыдæлтæ дæр Италимæ Дунайы бæстæй бацыдысты æмæ пелазгъимæ иу мыггаг уыдысты 46 æмæ афтæмæй уыдон дæр ирæй уыдысты. 

Археологтæ зæхх къахгæйæ Италийы ссардтой Етрускъы дзаумæттæй дæлдæр ахæм дзаумæттæ, раст рагон иры дзаумæтты хуызæн чи у, уындæй æмæ кондæй, фæлæ Хъобаны дзаумæттæй æрыгондæр чи у 47. Амæй æргом кæны, Дунайы бæстæй Хуссар Европæйы дыууæ къуыммæ цы ир бацыди, уыдон Цæгат Кавказæй рацæугæ кæй уыдысты; Италийы ир кæм царди, уым та иры дзаумæтты хуызæн дзаумæттæ кæй разынди, уымæй æргом кæны, иры дзаумæтты хуызæн дзаумæттæ Европæйы ноджыдæр ма кæм разынди, уым дæр раджы кæддæр ир кæй уыди. Хурныгуылæн Европæйы та иу къорд рæтты разынди рагон иры дзаумæтты хуызæн дзаумæттæ 48, æмæ уымæй зыны, ир Дунайы бæстæй Хуссар Европæйы дыууæ къуыммæ куы бацыдысты, уæд Хурныгуылæн Европæмæ дæр кæй бацыдысты, æмæ афтæмæй Атлантиаг фурдмæ кæй бахæццæ сты ир æмæ уый фæйлауæнты сæ бæхты кæй надтой, уый бæрæг у нæ таурæгьтæй дæр, уымæн æмæ, уыдон куыд зæгъынц, афтæмæй нарт сæ бæхты фурды надтой. 

Скандинавы таурæгътæй куыд æргом кæны, афтæмæй Скандинавы адæм сæ дин æмæ æгьдау, сæ таурæгътæ æмæ æвзаг кæмæй райстой, уыдон ас хуындысты 49, ома ир, æмæ уымæй зыны, ир Скандинавимæ дæр кæй бацыдысты æмæ уыцы адæмты астæу сæ культурæ кæй ахæлиу кодтой. 

Грекъы таурæгътæ Пелазгъы тыххæй куыд дзурынц, афтæмæй уыдон, карз æмæ хъал тыхджын адæм уæвгæйæ, хоргæнæг уыдысты æмæ, цадуымæл рæттæ хусгæнгæйæ, æнæдон хуыскъ зæххытыл та дон уадзгæйæ, æдзæрæг рæттæ цæрынæн бæзгæ скодтой æмæ æрцарæзтой фидар галуантæ. Уымæй фалæмæ тар саухъæдтыл фæндаг акодтой, уыдон мидæг цы адæм — хæрз сырдтæ — æмбæхстой сæхи, уыдоны та цæгьдгæ ныккодтой 50. Амæй зыны, ир Европæйыл куы ахæлиу сты, уæд цы адæм уыдысты, уый, æмæ царды фæрæзтæ Балканы адæмтæн фыццаджыдæр ир кæй бацамыдтой. 

Æмæ ир Скандинавы сæ дин æмæ æгъдау, сæ таурæгътæ æмæ æвзаг куыд ахæлиу кодтой, Балканы адæмтæн та царды фæрæзтæ куыд бацамыдтой, Европæйы ноджыдæр ма кæм ахæлиу сты, уыцы рæтты уымы адæмтыл дæр сæ культурæ афтæ бафтыдтаиккой, æмæ æцæгдæр иры дин æмæ æгъдау, æвзаг æмæ таурæгътæ Европæйы адæмтæ ирæй кæй айстой, уый бæрæг у уымæй дæр, рагон грекъæгты, италиæгты, гермайнæгты, словианы, келты æмæ литовиæгты дин, æгъдау, таурæгътæ æмæ æвзаг Риг-Веды зарджытæ Индимæ чи бахаста, уыдон дины, æгъдауы, таурæгьты æмæ æвзаджы хуызæн кæй сты 51. Æцæг, уымæ гæсгæ ахуыргонд адæм ныры онг индоевропæйаг дзыллæты иу мыггæгтыл нымадтой, фæлæ ныр рабæрæг и, индоевропæйаг кæй хонынц, уыцы адæмтæ иу туг, иу стæг кæй не сты 52. Æмæ кæд иу туг, иу стæг не сты, уæд фыццаг цал мыггаг уыдысты, уал хицæн æвзагæй дзырдтой æмæ сæ кæцыдæриддæрæн йæ дин, йæ æгъдау æмæ йæ таурæгьтæ æндæр уыдысты. Æмæ уый тыххæй æрæджиау иу мыггаг æвзæгтæй дзурын кæй байдыдтой, сæ дин æмæ æгьдау, æмæ таурæгьтæ та иу кæй уыдысты, уымæй æргом кæны, индоевропæйаг адæмтæ тугæй иу куыд не сты, динæй æмæ æгьдауæй, таурæгьтæй æмæ æвзагæй дæр афтæ æндæр куы уыдысты, уæд - иу сæ астæу сæр кæй сси æмæ йæ культурæ иннæтыл кæй бафтыдта. 

Æмæ уыцы адæм ир кæй уыдысты, уый бæрæг у уымæй дæр, индоевропæйæгты æвзаджы уидаг Ираны сæвзæргæ кæй у 53. ома ир кæм сæвзæрдысты, уыцы ранæй ахæлиу и уыцы (индоевропæйаг) æвзаг, æмæ амæй зыны, уый иры æвзаг кæй уыд. Куыд уынæм, афтæмæй ир сæ культурæ Индийыл куыд ахæлиу кодтой, Европæйыл дæр афтæ ахæлиу кодтой сæ культурæ, æмæ уый тыххæй индоевропæйаг адæмтæ сæ таурæгьты цы нæртон бæгъатырты кой кæнынц, сæ тых, сæ хъуыддæгтыл дисгæнгæйæ æмæ сæ дзуæртты æмхуызон нымайгæйæ, уыдон ир уыдысты. 

Фæлæ ир Индийы æнæнымæц адæмты æхсæн куыд батадысты, Европæйы адæмты æхсæн дæр æвæдзы афтæ батадысты, уымæн æмæ, Европæйы таурæгътæ куыд зæгъынц, афтæмæй нæртон бæгъатыртæ бабын сты æмæ «уæларвæй арт скъæфæг» Прометейы Хуыцау Кавказы хохыл бабаста. 

Æндæр ныхасæй, ир бабын сты Европæйы, æмæ уый фæстæ æрмæст ма Кавказы хæхты баззади ир. Ир Кавказы хæхты мидæгмæ кæд балыгъдысты æмæ уым фыдæбон кæнгæйæ цас фесты, уый чи зоны, фæлæ уыцы ранæй æппын фæстаг быдырмæ кæй рацыдысты, уый уымæй бæрæг у, Хуссар Уæрæсейы быдыртæ, стæй та Ир кæй ахстой. 

ИРЫ СТЫХДЖЫН НОГÆЙ 

Хæхтæ, уæлдайдæр Астæуккаг Кавказы хæхтæ, ахæм бæстæ сты, стыр фыдæбонæй лæг йæ фаг хæринаг тыххæй-фыдæй кæм ары. Ахæм бæсты-иу адæмæн тыхджын куыстæй йæ хъару асæтты æмæ æгасæй бабын вæййы; иннæ адæмæн карз цардæй йæ уд æмæ йæ буар æндонау ныввæйынц, æмæ уынгæг хæхты кæд асæй уæлдай не срæзы, уæддæр йæ хъару бирæ вæййы, æмæ иу бон рацæуы хæхтæй быдырмæ, афсæры хохрæбынтæй знæгты, æмæ быдыры куы фæфидар вæййы, уæд уæлдай тынг схæцы йæхиуыл æмæ, уæлæмæ рæзгæйæ йæ сыхæгты æфсæргæ ацæуы фалдæр, йæ бæстæ уæрæхдæргæнгæ. 

Хъаруджын адæм уæвгæйæ, ир дæр хæхты нæ фесæфтысты æмæ уыцы ранæй рацыдысты быдырмæ, хохрæбынтæй æфсæрстой знæгты æмæ æрцахстой сындæггай æдзæрон быдыр Кавказæй Идылмæ, Идылæй Дунаймæ, уымæн æмæ уый афтæ куынæ уыдаид, уæд ир уыцы быдыр нæ ахстаиккой. 

Грекъ æмæ ромæгтæ сармат, зæгъгæ, цы адæмы хуыдтой æмæ Геродоты дуджы (5-æм æнусы Чырыстийы агъоммæ) Доны хурыскæсæнырдыгæй чи царди, уыдон нæ фыдæлтæ уыдысты 54, æмæ уымæй зыны Доны ацырдыгæй быдырты уæд ир кæй цардысты. 

Донæй Дунаймæ цы быдыр адаргъ и, уый та уæд Скифы бæстæ хуынди, фæлæ уым уæд цы адæм царди, уыдон иу мыггаг нæ уыдысты 55. Днепры хурскæсæнырдыгæй Доны онг чи царди, уыдоны «Сæйраг скиф» хуыдтой æмæ уыдон хæтгæ цард кодтой. Уралы бæстæй рацæугæ уыдысты æмæ Сау денджызы быдыртæм æрцыдысты æвдæм æнусы Чырыстийы агъоммæ 56. Днепры хурныгуылæнырдыгæй, Дунайы онг чи царди, уыдон та Сæйраг скифы къухы уыдысты, хоры куыст кодтой æмæ Сæйраг скифæй рагондæр уыдысты 57. Амæй бæлвырд зыны, Днепры хурныгуылæнырдыгæй цы адæм царди æмæ скифы ном грекъ кæуыл сæвæрдтой, уыдон скифæй кæй нæ уыдысты æцæг. 

Уыдонæн сæ фылдæр Ираны мыггагæй уыди, профессор Миллер куыд раргом кодта, афтæмæй 58. Амæй зыны, Днепры хурныгуылæнырдыгæй уæд ир кæй царди æмæ уыцы ир скифы агъоммæ кæй æрцардысты уым. 

Куыд уынæм, афтæмæй æвдæм æнусы Чырыстийы агьоммæ Уралы бæстæйы чи æрцыд æмæ Донæй Днепры æхсæн чи æрбынат кодта, уыцы скифы фæйнæфарс ир цардысты, æмæ Днепры хурныгуылæнырдыгæй цы ир царди, уыдон скифæй рагондæр кæй уыдысты, уымæй æргом кæны, ир скифы агъоммæ Сау æмæ Азовы денджызы быдыртæ кæй æрцахстой, æмæ уырдæм скиф куы æрцыдысты, уæд Донæй Днепры æхсæн цы ир царди, уыдоны алырдæм кæй ныппырх кодтой æмæ сæ бынаты кæй æрцардысты, стæй Днепры хурныгуылæнырдыгæй цы ир царди, уыдоны та бырсгæ кæй акодтой. 

Æндæр ныхасæй, чысылдæр аст фондзыссæдз аз Чырыстийы агъоммæ ир рацыдысты сæ хæхтæй быдырмæ, афсæрстой хохрæбынтæй знæгты, æмæ уымы сой зæххыл сæ тых куы æрæмбырд кодтой, уæд, сыхæгты фалдæр æфсæргæйæ, ахæццæ сты Дон æмæ Идылмæ, уыцы ранæй та Дунаймæ, æмæ æгæрон быдырты хицау систы, фæлæ æвæдзы нæ фидыдтой æмæ уый фæрцы Уралæй æрцæугæ скиф ныппырх кодтой, Донæй Днепры æхсæн цы ир царди, уыдоны. Днепры хурныгуылæнырдыгæй цы ир царди, уыдоны та бырсгæ кодтой. 

СКИФЫ ДУГ 

Скиф Азов-денджызы раз куы фæзындысты, уæд фарг, зæгъгæ, адæм цæгатырдыгæй æрцыдысты хурныгуылæн Кавказмæ æмæ уым, Хъубан-доны сæрæй Сау æмæ Азовы денджызы онг чи царди, уыцы киммеры алырдæм ныппырх кодтой 59. 

Киммеры сæ бæстæйы чи ныппырх кодта, уыдон киммеры бынат куы нæ æрцахстаиккой, уæлдайдæр уый райдзаст æмæ хъæздыг бæстæ кæй у, уымæн. Фæлæ уæлдæр куыд федтам, афтæмæй, Доны ацырдыгæй ир цардысты, æмæ уый тыххæй фарг скифæй нæ уыдаиккой. Фарг Хурныгуылæн Кавказмæ цæгатырдыгæй кæй æрцыдысты, ома Азов-денджызы быдыртæй, уый та æвдисы уыдон, ир кæм царди скифы агъоммæ, ахæм ранæй кæй рацыдысты, æмæ цы радзырдтон, уымæй æргом кæны, Донæй Днепры æхсæн чи царди æмæ йæ бынатæй скиф кæй ратардтой, уыцы ирæй кæй уыдысты фарг. 

Æндæр ныхасæй, скиф адæмы æфсæргæ Дон æмæ Днепры æхсæн куы фæзындысты, уæд уым ир сæ разæй фæпырх сты æмæ, йæ сæр хæсгæ, Доны ацырдæм чи æрбалыгъди, уыцы ир, ног бæстæ агургæйæ, ныццавтой киммеры æмæ сæ сæ бынатæй фæтардтой, сæхуыдтæг та æрцахстой уыдоны зæхх — Хъубаны бæстæ. 

Рагон гуырдзиаг фыст таурæгътæй куыд æргом кæны, афтæмæй македойнæгтæ Фæскавказмæ куы æрцыдысты, уымæй фыццаг, ир Астæуккаг Кавказæй фалæмæ ахстой Хурныгуылæн Кавказ дæр 60, æмæ уымæй дæр зыны, Хъубаны бæстæ киммеры фæстæ æцæгдæр ир кæй æрцахстой. 

Хъубаны бæстæ ахæм ран у, цæрынæн куыд хорз у, уыйбæрц хъарм дæр, уазал дæр, донджын дæр чи у æмæ лæджы фæллой уæлдайджынтæй кæй зæхх здахы. Ахæм бæсты адæм, куыд хъаруйæ, афтæ асæй дæр тагьд рæзынц уæлæмæ, æмæ уым цы ир æрцарди, уыдон дæр срæзыдысты афтæ. 

Иу рагон фыссæг Диодор Сицилиаг афтæ зæгьы: «Сæрмæт куы бабирæ сты, уæд ныххафтой Скифы бæсты фылдæр хай...» 61 

Уæлдæр федтам, Геродоты дуджы сæрмæт кæй хуыдтой, уыдон Доны ацырдыгæй чи царди, уыцы ир кæй уыдысты. Æмæ кæд Доны ацырдыгæй цы ир царди, уыдон бабирæ сты, уæд уый æвдисы, Хъубаны бæстæ чи ахста, фылдæр уыцы ир кæй бабирæ сты, уымæн æмæ Доны ацырдыгæй Теркæй Дон æмæ Идылы æхсæн цы быдыр адаргь, уый æнæдон хуыскъ бæстæ у, æмæ цард дидинæг кæуыл уадзы, ахæм зæхх нæу. Æмæ сойзæхх Хъумы быдырты, Хъумы бæстæ цæргæйæ, уымы ир сæхиуыл куы схæцыдысты, уæд рамбырд кодтой æвæдзы сæ алфамблай иннæ иры дæр æмæ ралæууыдысты се знаг скифыл. Æмæ Доны ацырдыгæй цы ир царди, уыдон кæд Скифы бæсты фылдæр хай ныххафтой, уæд уый, æрцæугæ скиф кæм цардысты, уый уыди. 

Æндæр ныхасæй, ир ныццагътой æрцæугæ скифы æмæ уыдонæй ссыгьдæг кодтой Дон æмæ Днепры æхсæн. 

Грекъ æмæ ромæгтæ уый фæстæ Скифы бæстæ схуыдтой Сæрмæты бæстæ 62, æмæ уымæй æргом кæны, Иры бæстæ кæй сси фæстæмæ Сау æмæ Азов-денджызы быдыр. 

Тагъд, Геродоты фæстæ, 4-æм æнусы Чырыстийы агъоммæ, дыууæ рагон фыссæг сæрмæты æвдисынц Доны фæйнæфарс 63, æмæ Доны ацырдыгæй ир Доны хурныгуылæнырдыгæй дæр, æрцæугæ скифы бынаты кæй фæзындысты, уымæй æргом кæны, 4-æм æнусы Чырыстийы агьоммæ кæй ныццагътой ир скифы. 

Афтæмæй скиф Дон æмæ Днепры æхсæнæй цы иры ратардтой Доны ацырдæм, уыдон Хъубаны бæстæй фæсырдтой киммеры, æрбынат кодтой уыцы ран æмæ уым цæргæйæ уый сойзæххыл схæцыдысты сæхиуыл тынг, рамбырд кодтой сæ алфамблай иннæ иры дæр æмæ ралæууыдысты 4-æм æнусы Чырыстийы агъоммæ æрцæугæ скифыл, ныццагътой уыдоны æмæ ногæй иры бæстæ сси Сау æмæ Азов-денджызы быдыр. 

МАКЕДОЙНÆГТЫ ДУГ 

Гуырдзиаг чингуытæй куыд зыны, афтæмæй 3-аг дунейы æнусы Чырыстийы агъоммæ уыди паддзах ирмæ, кæцы æрхаста йæхицæн усæн гуырдзиаг паддзахы хо, æмæ йын йæ уыцы усæй цы фырт уыди, уый йæ фæстæ сси Иры паддзах 64. 

Амæй æргом кæны, ирмæ уæд хи паддзах кæй уыди, уый, æмæ ай æвдисы, ир скифы куы абырстой, æмæ уыдонæй Сау æмæ Азов-денджызы быдыртæ куы ссыгьдæг кодтой, уæд хи паддзахад кæй æрцарæзтой. Сæ сæйраг фæтæг, скифимæ хæцгæйæ чи уыди, уый æвæдзы ир сæвзæрстой сæхицæн паддзах, скифы куы абырстой, уæд. Паддзахады фæрцы баиу и уæд ирон дзыллæ, æмæ йын уый ахæм тых радта, æмæ Азийы бырсæг македойнæгтæ иримæ куы схæцыдысты, уæд уайтагъд ирæй бавзæрстой нæдтытæ. 

Грекъы чингуытæ куыд зæгъынц, афтæмæй Македоны паддзах Лизимах, Сау денджызы быдыр исынмæ хъавгæйæ, æрбахызти Дунайы, адæмы бырсгæйæ, фæлæ йæ Днестры раз абырстой скиф æмæ йæ æд æфсад айстой 293 азы Чырыстийы агъоммæ 65. 

Уæлдæр федтам, 4-æм æнусы Чырыстийы агъоммæ Сау æмæ Азов-денджызы быдыр ир скифæй кæй ссыгъдæг кодтой, æмæ стæй уый иры бæстæ кæй сси. Амæй уынæм, грекъ скифы номæй кæй схуыдтой æмæ македойнæгты Днестры раз чи абырста, уыдон ир кæй уыдысты. 

Гуырдзиаг чингуытæ куыд дзурынц, афтæмæй, македойнæгтæ Гуырдзыстон куы айстой, уæд ирыл та хъалон æрæвæрдтой, фæлæ гуырдзы æмæ ир сыстадысты уыдоныл æмæ сæ фæтардтой 66. Ныртæккæ федтам, македойнæгтæ иры Дунайырдыгæй куы 'рбабырстой, уæд ир уыдон æфсад æд паддзах кæй айстой, æмæ уымæй æргом кæны уæды иры стыр тых. Æмæ кæд тыгъд быдыры ир македойнæгты уромгæ нæ, фæлæ исгæ дæр ма акодтой, уæд Кавказы æнæ баныдзæвгæ хæхтæй æрбахизын та уыдоны æппындæр не 'рбауагътаиккой, æмæ уый тыххæй гуырдзыйы чингуытæ цы иры кой кæнынц, македойнæгтæ сыл хъалон æрæвæрдтой, зæгъгæ, уыдон фæсхохы ир уыдаиккой. Цæгат ирæй бæрзонд хæхтæ скъуыддзаг кæй кæнынц, æмæ уыдоны македойнæгтæ зымæджы абырстаиккой, хохахизæнты мит куы æрæхгæны æмæ хæхты иу фарсæй иннæмæ ацæуæн куы нæуал вæййы. Фæлæ сæрд куы 'рцыди æмæ хохы ахизæнтæ куы байгом сты, уæд æвæдзы цæгат ир сæ хуссар æфсымæрты фарс ралæууыдысты, фæсхохмæ ахызтысты, ныццавтой македойнæгты, æмæ сæ бырсын куы байдыдтой, уæд сыстадысты гуырдзы дæр æмæ баисты иры æмбал. Афтæ æмбарын хъæуы, гуырдзы æмæ ир сыстадысты македойнæгтыл æмæ сæ фæтардтой, зæгъгæ, цы хабар и гуырдзиаг чингуыты, уый. 

Куыд уынæм, афтæмæй Азийы бырсæг македойнæгтæ дыууæ хатты бавзæрстой ирыл сæ тых æмæ дыууæ хатты дæр иры къухæй бавзæрстой над. 

РОМÆГТЫ ДУГ 

Ромæгтимæ хæцгæйæ чи рабæрæг и, уыцы чысыл Азиаг паддзах Митридат царди Чырыстийы агъоммæ 123 азæй 63 азмæ 67 æмæ, ромæгты фысджытæ куыд зæгъынц, афтæмæй уый абырста скифы, стæй семæ бафидыдта æмæ сæ ромæгтыл сыстын кодта. Уæдæй фæстæмæ скиф фæцахуыр сты ромæгты паддзахад бырсынмæ, куы къордгай, куы æмтыхæй уымæ лæбургæ 68. 

Уæлдæр федтам, 4-æм æнусы Чырыстийы агьоммæ ир скифы кæй ныццагътой æмæ уæдæй фæстæмæ Сау æмæ Азов-денджызы быдыр иры бæстæ кæй сси. Афтæмæй ромæгтæ кæмæй загътой, чысыл Азиаг Митридат сæ абырста, зæгъгæ, уыдон ир уыдысты, æмæ амæй æргом кæны, иры Митридат иумæйагæй æмæ фидыдæй кæй нал æрæййæфта æмæ сæ уый фæрцы кæй абырста. 

Фæлæ уый иры куы абырста, уæд семæ кæй бафидыдта, уый æвдисы æмбаргæ лæг уæвгæйæ, уый дзæбæх кæй æмбæрста, ирыл хæцын кæй нæ бафæраздзæни æмæ, æлдарад сыл кæныны бæсты уый тыххæй кæй бафидыдта семæ, сæ тых сын ромæгты 'рдæм уымæн кæй фæцарæзта. Уæдæй фæстæмæ ир ромæгты æнцой нал уагътой, æмæ Буг æмæ Днепр кæм баиу вæййынц, уым Олбиа, зæгъгæ, цы грекъаг сæудæджер сахар уыди, уый ромæгтæ исгæ дæр уымæн акодтаиккой, цæмæй уыцы ранæй æрсабыр кæной иры. 

Тæккæ уыцы рæстæджы ир иу къорд хатты Фæскавказмæ ахызтысты æмæ ныххæлиу кодтой Сомихы æмæ Мидиайы бæстæ 69. Фæлæ ахæм дард адæмты бырсынмæ ир хуымæтæджы нæ цыдаиккой: уæд ромæгтæ æххуыс кодтой уыдонæн 70, æмæ уымæй дæр бæрæг у, уыдоны ромæгтæ кæй ардыдтой ирыл æмæ сæ ир æфхæргæ дæр уый тыххæй кæй бакодтой. Афтæмæй ромæгтæ Олбиа сахары сæхи куы 'рфидар кодтой æмæ уыцы ранæй иры бырсын куы райдыдтой, уæд Фæскавказырдыгæй та Раззаг Азийы адæмты ирыл ардыдтой, æмæ уый фæрцы æвæдзы тыхсын кодтой Иры. 

Ромæгты фыстæджытæ куыд зæгьынц, афтæмæй 2-аг æнусы Чырыстийы фæстæ сæрмæтмæ гæсгæ иннæ адæмтæ дæр фæныфсджын сты ромæгтæм æмæ сæ æфсæрын байдыдтой 71. Уæлдæр федтам, грекъ æмæ ромæгтæ сæрмæт кæй хуыдтой, уыдон ир кæй уыдысты, æмæ уымæй бæрæг у, ир ромæгтимæ 14 азы кæй фæхæцыдысты. Æндæр ныхасæй, ромæгтæ иры куы сфæлмæцын кодтой, уæд ир сæ мæстæй æрæмбырд кодтой сæ тых æмæ стыр хъазуат самадтой дуне бырсæг ромæгтимæ. Æвзæр цæфтæ суади уæд ирæй ромæгтыл, æмæ адæмтæ уæд бамбæрстой, дуне бырсæг ромæгтæ дæр бырсгæ кæй сты, æмæ ирмæ гæсгæ сыстадысты уыдоныл алырдыгæй. 

Афтæмæй, йæ къахы бын адæмты чи кодта, уыцы тыхгæнæг ромæгты фыццаг хатт мæлæтдзаг цæф ир ныккодтой, фæлæ уыцы цæфæй ромæгтæ нæ амардысты, æмæ уымæй 82 азы куы рацыди, уæд ногæй схæцыдысты иримæ. 

Ир ахызтысты Дунайы, стæй Балхъаны хæхтæй æмæ бабырстой ромæгты хъæздыгдæр бæстæ Македонмæ. Ромæгты император Гордиан III ралæууыди сæ размæ, фæлæ Филипполы раз императоры æфсæдты ир ныппырх кодтой 242 азы Чырыстийы фæстæ 72. 

Ир уæд сæ базыры бын бакодтой гуырдзыйы, æмæ уыдоны перс хъыгдарын куы байдыдтой, уæд (262—265 азты Чырыстийы фæстæ) ир Фæскавказмæ ахызтысты, бабырстой персы паддзахадмæ æмæ йæ æвзæр ныххафтой 73. 

Куыд уынæм, афтæмæй дуне бырсæг ромæгты æмæ Раззаг Азийы тыхджын адæмты ир бырстой уæд, æмæ уымæй бæрæг у, ир уæд иумæйаг кæй уыдысты æмæ сæ хъуыддаг иу фæндыл кæй цыди, иу сæрæй аразгæ кæй уыдысты. Æндæр ныхасæй, ромæгты дуджы ир ногæй æрцарæзтой паддзахад, æмæ уый фæрцы куы баиу сты, уæд нæртон тых уымæн равдыстой, фæлæ уыцы Ирон паддзахад ныры паддзахæдты хуызæн нæ уыди. Тацид куыд зæгъы, афтæмæй уыцы иры сæрдартæ хицауад хæсты рæстæджы кодтой, сæ кад æмæ сæ тых, сæ лæджыхъæд цыд, фæлæ æнæхæст афоны адæмы æлдар нæ уыдысты æмæ сæ адæмы цардмæ хъуыддаг нæ уыди 74. 

Ирмæ уыцы рæстæджы паддзахад кæм уыди, уым уыцы сæрдартæй иу сæйраг уыдаид, кæцы-иу хæсты дудужы сси сæйраг, фæтæг, æмæ йæ коммæ кастысты иннæтæ се 'ппæт дæр. Уый фæрцы хæсты быдырты иры æфсæдтæ иууылдæр иу сæрæй аразгæ уыдысты æмæ иры хъуыддаг иу фæндыл цыди. Фæлæ-иу хæст куы фæцис, уæд куыд сæйраг сæрдар, афтæ-иу кæстæр сæрдартæ дæр æлдар нал уыдысты ирæн æмæ фыдæлты æгъдæуттæм гæсгæ цардысты адæм. Æцæг, сæ хъуыддæгтæй цытджын уæв-гæйæ, сæрдарты хъæлæс бирæ уæз ласта æмæ, уыдонмæ сæ хъус даргæйæ, фидыдæй цардысты адæм, уымæн æмæ сæйраг сæрдар та йæ кæстæрты цæсты уыди афтæ цытджын æмæ, уымæ сæ хъус даргæйæ, æдæппæт сæрдартæ иу фæндыл арæзтой адæмы. 

Уый афтæ куы нæ уыдаид, уæд уыцы рæстæджы ир æмзæрдон нæ уыдаиккой æмæ сæ хъуыддаг иу фæндыл тæрын нæ зыдтаик-кой. Афтæмæй уæды ир æрцарæзтой ахæм паддзахад, цагъара-дæн бынат кæм нæ уыди, фæлæ сæ хъуыддаг иу фæндыл кæй фæрцы цыди. Ахæм паддзахад фидар уæдмæ у, цалынмæ, куыд йæ сæр, афтæ йæ кæстæр æмбæлттæ дæр, цытджын уой адæмы цæсты сæ лæджыхъæдæй æмæ сæ хъуыддæгтæй: паддзах йæхи-цæй кæстæр сæрдарты цæсты цытджын йæ хъуыддæгтæй куы нæ уа, уæд уыдон барæй уымæ сæ хъус куыд бадарой, сæрдартæм дæр адæм сæ хъус куыд бадарой, уыдон сæ хъуыддæгтæй куы нæ бæззой, уæд? 

Ирмæ уый агъоммæ цы паддзахæдтæ уыди, уыдон дæр афтæ арæзт уыдаиккой æмæ уæлдай бирæ дæр уымæн нæ хастой, фæлæ уæлдай тых дæр ирæн уыдон лæвæрдтой. 

ГУННЫ ДУГ 

2-аг æнусы Чырыстийы фæстæ Балтийы денджызы былæй Карпаты хæхты размæ æрцыдысты гот æмæ иры æфсæрын байдыдтой. 4-æм æнусы Чырыстийы фæстæ готы æхсæн сæвзæрдис нæртон фæгæг Ерманрих æмæ, адæмы бырсгæ, уый æрбахызти Днепрæй, Донмæ æрбахæццæ 75. 

Донæй Дунаймæ ир цардысты, æмæ гот Донмæ кæй æрбахæццæ сты, уый æвдисы, Донæй Дунайы æхсæн иры гот кæй абырстой. Гот иры хурныгуылæнырдыгæй куы 'рбахызтысты æмæ Цæгат Кавказы цы ир царди, уыдоны ныццагътой 7б. Уымæй чысыл фæстæдæр Идылы иннæ фарсæй æрбахызтысты гунн, æмæ Доны ацырдыгæй Азов-денджызæй Идылы æхсæн цы ир царди, уыдоны ныххафтой 77. 

Афтæмæй 4-æм æнусы Чырыстийы фæстæ иры æртæрдыгæй æрбабырстой знæгтæ æмæ кæм бырсгæ акодтой иры, кæм та сæ цæгъдгæ дæр ныккодтой. Амæй æргом кæны, уый агъоммæ Иры паддзахад кæй фехæлди, æмæ ир иу куынæ уал уыдысты, уæд сыл знæгтæ алырдыгæй кæй сыстадысты æмæ сæ æнцон кæй абырстой. 

Аммиан Марцеллин куыд зæгьы, афтæмæй гунн иры иу хай цæгъдгæ куы ныккодтой, уæд се'ннæ хаимæ та фидаугæ бакодтой æмæ сæ уый фæрцы бабырстой Ерманрихы паддзахад 78. 

Аммиан Марцеллин кæмæй зæгъы, уыдон уыцы ир уыдаиккой, Ерманрих кæй абырста æмæ æлдарад кæуыл кодта. Уыдон, готмæ маст даргæйæ, сыстадаиккой æмæ фæуыдаиккой гунны фарс, цæмæй фервæзой готы къухæй, æмæ уый гуннæн стыр æххуыс уыдаид, готæн та стыр къуылымпы, æмæ Аммиан Марцеллин дæр æвæдзы уымæй зæгъы, ир гуннæн феххуыс сты, зæгъгæ. 

Гунн иры фæрцы готы куы абырстой, уæд ацыдысты фалдæр æмæ иры дæр семæ айстой, фæлæ иры фылдæр уыдонæй ахицæн сты æмæ сæ чи ромæгтыл бафтыд, чи готыл, чи вандалыл...79 Вандалы æмбал чи баци, уыцы ир 406 азы (Чырыстийы фæстæ) уыдонимæ ахызтысты Рейнæй, 410 азы бацыдысты Испанимæ, æрбынат кодтой уым Андалузы райдзаст бæсты, фæлæ 429 азы уыцы ранæй Африкæмæ ахызтысты 80 æмæ уым вандалимæ æрцарæзтой паддзахад 8'. 

Ромæгты æмæ готы æмбал чи баци, уыцы ир семæ ралæууыдысты гунныл, Аттил Хурныгуылæн Европæ куы ныббырста, уæд. Фæлæ ромæгты, готы æмæ иры æфсæдты сæйраг фæтæг Аеций не 'ууæндыд ирыл, æмæ æмбал æфсæдты хæцынмæ куы 'рцарæзта, уæд иры барæй æхсæнæй æрæвæрдта, ромæгты æмæ готы та иры фæйнæфарс, цæмæй ир, сайдæй куы разилой, уæд сæхи фæрсмæ айсой ромæгтæ æмæ гот. Фæлæ ир сайдæй нæ разылдысты, æмæ гунны æфсæдты тыхджындæр цæф суади ирыл, уымæн æмæ гунн кæддæриддæр сæ хуыздæр æфсæдтæй знæгты астæу цавтой, æмæ ацы хатт дæр афтæ бакодтой æмæ баурæдтой гунны сонт цæф. Уæд ромæгтæ æмæ гот дыууæрдыгæй ныццавтой гунны æмæ æртæрдыгæй æртæ æмбалы æрцъист кодтой уыдоны. Гунн амбылдтой хæст æмæ аздæхтысты фæстæмæ 82. 

Афтæмæй ир баурæдтой гунны фыццаг цæф Каталлоны урс быдырты æмæ уый фæрцы фервæзын кодтой Хурныгуылæн Европæ гунны бырстæй. Фæлæ хи бæстæй афтæ дард чи асхъиудта æмæ алы рæтты гæбазгай чи ныппырх, уыцы ир æцæгæлон адæмты æхсæн чысылгай батадысты æмæ фесæфтысты 83. 

Доны ацырдыгæй Азов-денджызæй Идылы æхсæн цы ир царди, гунн уыдоны цæгьдгæ куы ныккодтой, Донæй Дунайы æхсæн цы ир царди, уыдоны та семæ Хурныгуылæн Европæмæ куы айстой, уæд ма æрмæст Кавказы хохрæбын быдырты цы ир уыди, уыдон баззадысты æнæхъæнæй сæ бæсты, фæлæ гунны агъоммæ уыдон та гуырдзы ныххафтой, æмæ кæд гунны бырсты фæстæ ма ирæн сæ дæсæм хай дæр баззад сæ бæсты, уæд хорз. 

Иры цæрæн быдыртæ сафтид сты ирæй æмæ Иры бæстæ дæс хатты фæкъаддæр и. Хурныгуылæн Европæйæ фæстæмæ чи раздæхти, уыцы гунн æрцыдысты Доны быдыртæм 84 æмæ сæ иу мыггаг — Утургур — æрцахста Цæгат Кавказы хурныгуылæн хай 85. Амæй зыны, гунн иры Хурныгуылæн Кавказæй кæй афсæрстой æмæ уæд кæй адард сты ир денджызæй. 

Прокопий, кæцы царди 6-æм æнусы Чырыстийы фæстæ, иры, гуырдзы æмæ абхазы сыхаг хоны, ирæй гунны æхсæн та кæсæджы æвдисы 86. Амæй æргом кæны, Ирыстоны арæн уæд хурныгуылæнырдыгæй Лабæ-дон, кæнæ уымæ хæстæг кæй уыди, Ирæй фалдæр та хæхты рæбын кæсæг кæй бадтысты, Кæсæгæй Азов-денджызы онг та гунн кæй цардысты. 

Гунны бырсты фæстæ Хурныгуылæн Кавказы хæхтæй быдырмæ кæсæг кæй рацыдысты æмæ Лабæ-доны хурныгуылæнырдыгæй кæй æрцардысты, уый æвдисы, Лабæ-доны хурныгуылæнырдыгæй цы быдыр и, уый гунны бырсты фæстæ ирæй кæй сафтид æмæ йæм уæд кæсæг кæй рацыдысты. Афтæмæй ир уæд сойзæхх Хъубаны бæсты хурныгуылæнырдыгæй афтидæй баззадысты æмæ уæдæй фæстæмæ адард сты Сау денджызы былæй. 

Европæйы адæмтæ йæ номæй дæр кæмæн ризыдысты, уыцы Аттил æрбацыди Кавказы исынмæ дæр, фæлæ Елбрус-хохы разæй æвиппайды фæзылди фæстæрдæм 8/. Амæй æргом кæны, уый (Аттилы) ир хæхты нарæг кæмттæм кæй басайдтой æмæ йын уым йæ æфсады хорз кæй ныццагътой. 5-æм æнусы Чырыстийы фæстæ ир ахызтысты хæхтæй, кæрæй-кæронмæ ныххафтой Гуырдзыстоны æмæ æфсæн дуар Дербентыл раздæхтысты фæстæмæ 88. Афтæмæй, 5-æм æнусы Чырыстийы фæстæ, ир ногæй схæцыдысты сæхиуыл æмæ абырстой гуырдзыйы дæр, баурæдтой адæмты бырсæг Аттилы дæр, æмæ амæй зыны, иры хъуыддаг уæд ногæй уый фæндыл кæй ацыд æмæ уый сæрæй аразгæ кæй сысты. 

Æндæр ныхасæй, гунны бырсты фæстæ ир ногæй бамбæрстой, тых иумæйагдзинады кæй ис æмæ баиу сты, æрæмбырд кодтой сæ тых æмæ ралæууыдысты се знæгтыл, абырстой уыдоны æмæ уыцы тыхы хъазуаты, сæ фæтæг чи уыди, уый æвæдзы скодтой паддзах. Чысыл фæстæдæр, грекъы æмæ гуырдзыйы чингуытæ куыд æвдисынц, афтæмæй ирмæ уыди паддзæхтæ 89, æмæ уымæй дæр бæрæг у, гунны бырсты фæстæ ир хи паддзахад ногæй кæй æрцарæзтой.