Hello Guest
Register| Login
ATTENTION! When using any source from this site, www.ossetians.com MUST be cited in your work!
Èðîí Ðóññêèé English



Ïðîåêò ïî èñòîðèè è êóëüòóðå Îñåòèè è îñåòèí - iriston.com iudzinad.ru





Rambler's Top100 Èíäåêñ öèòèðîâàíèÿ

Osetya’da sofra kulturu
< back  Comment to news (0)      Printversion of article

Unlu Oset sofra kulturu kurallari ve gelenekler Osetler, atalarinin guçlu geleneklerini ve yasam kurallarini koruyarak, buyuk sosyo-politik gelismeler kaydettiler. Cok sayida “olabilir – olamaz”, “kabul edilebilir- kabul edilemez” leriyle unlu ve ilginç bir Oset gelenegi de onun sofra kulturudur. Bununla beraber gelenekler de kimi komsu koyler arasinda veya farkli kokenden gelen topluluklar arasinda degisiklik gostermektedir. Bu kuçuk farkliliklara ragmen bu eski ve koklu ulusun asirlar boyunca koklesen, karakterini ve iç dunyasini yansitan temel kurallar degismez. Asagida unlu Oset sofra kulturunun genel kurallarini tanitmaya calisacagiz. Umariz bu yazi sadece Osetlerin degil Sarmat-Alan-Oset kulturu ve tarihi ile ilgilenen diger baska uluslarin temsilcilerinin de ilgisini cekecektir. 

Eger bu konuda soru sormak ve yorum yapmak isterseniz lutfen bunlari “yorum ve istekler” bolumunde paylasin ya da proje sorumlusuna bir e-mail ile iletin. 

 

 

 

 

Osetler için geleneksel sofra hiçbir zaman sadece yemek yemek, içmek ve sohbet etmek yeri degildir. O bir ritueldir ve yasam ve davranis kurallari ile siki sikiya baglidir. Bugun dahi uygulanan bu yazili olmayan kurallar ve sinirlamalar Osetleri tanimayan ve Oset yemek kulturu hakkinda bir fikri olmayan biri için garip gelebilir. Ama bunlar bir Oset için bir varolustur, dunyaya bakistir, atalarindan kalan bir ruhi ve ahlaki mirastir.  

 

Resmi dinler Osetya’ya çok eski zamanlarda gelmediler. Osetler sofrada daha çok Tanri ve Azizler için dua ederler. Bu sebeple “sofra” (:fing) bir kutsal mekandir ve orada uygun olmayan davranislar ve diger “ozgurlukler” asla hosgorulmez ve kabul edilmez. Bundan bir sure once unlu Oset sinema sanatçisi Bibo Vataev biz gençlere soyle demisti: 

“Atalarimizin kiliseleri ve camileri yoktu. “Sofra” onlarin tek kutsal yerleri idi. Onlar “sofra”da dua ederler, tartisirlar ve onemli kararlar alirlardi. Bu nedenle sofrada bir kutsal mekandaymiscasina davranin” 

Sofrayi duzgun ve itinali kurmak cok onemlidir. Bu kural misafirler ve onlarin zevkleri ile de ilintilidir, ama, buna ilaveten Osetya’da bu kural diger kural ve geleneklerle birlikte duzenlenmektedir.  

 

Sofraya ilk once tuz konur. Ardindan, eger yemek için sigir, dana, koyun gibi bir hayvan kesilmisse kelle -alt çenesi ve dili alinmis olarak- ve boyun kismi haslanmis ve iyice temizlenmis sekilde evin buyugu tarafindan genisce bir tepsi içinde sofranin ortasina konur. Eger mutlu bir olay kutlaniyorsa hayvanin boyun kismi tepside kellenin sol tarafina yerlestirilir. Yok eger sofra bir cenaze toreninde kurulmussa sag tarafina yerlestirilir. Bunun nedenlerini asagida aciklayacagiz.  

 

Sonra, safradaki en onemli sahsiyetin oturdugu yerden baslayarak geleneksel “üç uelibaex” (irte ciri), içecekler ve haslanmis etler sofraya konur. Hayvanin sag omuz kismindan (bazig) üç parca et ve ciger ve yurekten hazirlanmis sis yagla kaplanmis olarak (axsanbal) üç uelibaex’lerin uzerine konur. Osetya’nin birçok bolgesinde hayvanin kellesi uzerine sag omuz kismindan kesilmis parca et konmaktadir.  

Eger konuklarin sayisi 5 ten fazla ise sofraya konan “üç oulelibaex” tabaklari daha fazla olabilir. Yok eger konuklar 5-6 kisi ise bir tek tabak ve kisi sayisina gore içecek konur.  

 

Sofra kurulusu hazir olduktan sonra bir kisi (ounaffegeneg) ya da evin reisi yemege sebep olan olayin onemi hakinda konusma yapar. Ardindan sofranin en yaslisindan (fingi xisder ya da bedti xisder) baslayarak konuklara soz verir. En yasli kurali her zaman uygulanmaz. Onemli olan bu kisinin yaslilardan olmasi, iyi konusan ve saygi duyulan biri olmasidir.  

 

Eger eve konuklar gelmisse ve sofra bu sebeple kurulmussa evin reisi ya da yakinlarindan biri “yasli”nin yerini alir. Dugun ve buyuk kutlamalarda (kuvd) “yasli” evin reisi tarafindan seçilir ve Oset kulturunde bu secilen kisinin gorev ve sorumluluklari çok onemlidir. Bu gorev “herhangi biri”ne verilemez. Sofranin duzeni, Oset kurallari ve geleneklerinin uygulanmasi, zamanlama ve konuklarin mutlulugu, hosnutlugu “yasli”ya baglidir. Bu secilen kisi alkol ile de mesafeli olmalidir.  

“Yasli” (xisder)’nin yeri sofranin basidir ve yuzu doguya donuktur. Eger sofra iceride biryerde kurulmussa ve dogu-bati yonu tam olarak bilinemiyorsa yasli sofranin kapiya en uzak olan tarafinda oturur. “Yasli”dan sonra digerleri de asagi yukari yaslarina gore yerlerini alirlar.  

 

Eskiden (ve bugun hala dugun ve dini bayramlarda) kadinlar ve erkekler ayni sofrada birlikte oturmazlar(di). Onlarin hemen hemen ayni kurallarin gecerli oldugu ayri bir sofralari olur(du). Bugun genclerin sofralarinda kiz-erkek karisiktir ama erkekler her zaman “yaslilar”in yerinde oturur.  

Herkes sofrada yerini aldiktan sonra en uzakta oturan biri “uç ouelibax” tabagini gerçekten uç tane oldugu gorulecek sekilde hareket ettirir. En ustteki ouelibex “yasli”nin sol tarafina gelecek sekilde cevrilir. Ardindan, sofradaki servisten sorumlu genclerden biri sofranin en yasli uç kisisinin bardaklarina içki koyar. Oset bayramlarinda Tanri’ya dua etmek ve « üç ouelibex » leri kutsamak için yaslilar genellikle tahtadan ve itina ile yapilmis ozel bir kupadan icerler. Burada arak ya da votka içmek bir tur gelenek bozulmasi olarak degerlendirilir.  

 

“Yasli” icecegi sag elinde ve kesilen hayvanin omuz kismi (bazig) soluna gelecek sekilde ayaga kalkar. Ardindan herkes ayaga kalkar. “Yasli”dan sonra gelen ikinci yaslinin, icki bardagi sag elinde, hayvanin omuzundan kesilmis uç parça et sol elindedir. Ve son olarak, uçuncu yasli sag eline içki kupasi, sol eline de sisi (fizoneg) alir ve boylece yemek resmi olarak baslamis olur.  

 

“Yasli” agir agir Tanri’ya ve Osetler tarafindan kutsal bilinen Azizlerine dua etmeye baslar, “uç ouelibax”I kutsar (irte xerdsini barstkuvdi uat). “Yasli”nin her cumlesinin sonunda hazir bulunanlar “Amen Xutsau” (Amin) diye dua bitinceye kadar duaya katilirlar. Ardindan, elindeki içki bardagini –kupasini- ve “ouelibaex”i en genc konuklardan birine ikram eder ve o da sembolik olarak ouelibaxden bir lokma alir ve icki kupasindan icer. Birçok Oset koyunde once kupadan içmek sonra da ouelibexden yemek cok onemlidir. Hayvanin omuz basindan kesilmis et (bazig) guç ve iktidari sembolize eder ve bu da genc olan konuga ikram edilir.  

 

Ardindan ikinci yasli Tanri’ya dua eder. Birinci yaslidan daha fazla konusamaz. Dua bitiminde hazir bulunanlar yine “Amen Xudsau” (Amin) diyerek katilirlar. En sonunda yine içki bardagini ve elindeki eti (bazig) en genç olana ikram eder. Uçuncu yasli da kendi duasini bitirdikten sonra elindeki içki bardagini ve sisi genclerden birine ikram eder.  

 

Kendilerine ikram edilen içkileri (kuvaegkagtae) icen gencler yaslilara kisaca tesekkur eder, Tanri’ya dua ederler. Içki bardaklarini bitirince servisi yapana (ourdiglaeuuaeg) bardaklari tekrar doldurmasini rica ederler ve sirayla bardaklarini uç yasliya tekrar iade ederler.  

 

Gencler etin omuz kismini (bazig) alir ve bir biçakla eti kemiginden ayirirlar. Kesilen hayvan eger koç ise ayrilan kemikler hazir bulunan genclerden birine verilir ve o da ciplak elleri ile kemigi kirar. Cok seyrek olsa da, eger gencler kemigi kirmayi basaramazlarsa yaslilar dostca ve kirici olmadan genclerle dalga gecerler. Her durumda, kemigi kirmayi basaran gence yaslilar icki ikram ederler ve gucunu korumasi ve onu herkesten once hem ailesi hem de tum Oseyta için kullanmasini temenni ederler. Butun bunlar en yaslinin yemege baslama konusmasindan sonra olan seylerdir.  

 

Yaslinin geleneksel “uç ouelibaex” kutsamasindan sonra servis yapan ya da genclerden biri “ouelibaex” tabagini sofranin ortasina surer ve onlari ortadan bir bicakla sekiz parçaya boler. Bu tabagi kesinlikle yerinden oynatmadan yapilir. En ustteki ouelibaex onu ilk isiran gence aittir, ona ikram edilir.  

Yaslilar tekrar doldurulan bardaklarini alinca en yasli olan “Tek ve Buyuk Tanri’ya” (Younaeg Kadcin Istir Xutsau) dua eder ve bardagini ikinci ve ucuncu yaslilar ile tokusturur ve içkiyi içerler.  

 

Sonra sofrada hazir bulunan herkes, yaslidan gence dogru, bardaklarini yaninda bulunan iki kisi ile tokusturarak içerler ve otururlar. Ickiyi acele ile cabucak içmek Osetya’da hos karsilanmaz. Herkes yaninda ya da karsisindaki ile yemegin anlam ve onemi ile ilgili kisa bir konusma yapar ve bardaklarini tokustururlar. Yemege baslama duasi yapilmadan yemek kesinlikle yasaktir. Cocuklar için bile yemege dokunmak ilk baslama duasi yapilmadan kesinlikle yasaktir.  

 

En yasli konusmaya baslarsa yemek birakilir, konusmalar kesilir ve yaslinin konusmasi dikkatle dinlenir. Osetler yemek yeme konusunda cok mutevazidirler. Bir Oset deyisi vardir: “Ziyafete gel ama giderken aç git”. Bu demektir ki oburluk cok aç olsan bile cok ayiplanir. (Bu yeterli yiyecek olmadigi eski zamanlarda da boyleydi). Yemek yavas yavas ve sindirerek yenir. Bu kendi evinde de boyledir, davetli oldugunda da.  

 

Oset sofra kulturunde duanin ikinci kisminda herzaman erkeklerin, yolcularin ve savascilarin koruyucusu Uastirci için kadeh kaldirilir. Osetya’ya hiristiyanligin gelisiyle birlikte bu Uastirci imaji ayni anlamda kutsal kabul edilen Aziz Georgie imaji ile yer degistirdi. Uastirci butun Osetyalilarin en çok saygi duydukalari Azizdir. Onun serefine kadeh kaldirilinca herkes ayaga kalkar. Osetler Uastirci’den Osetya’yi korumasini, Osetlerin baris, dostluk ve refah içinde yasamalarini, Oset gençlerine anavatani guç, cesaret ve kararlilikla savunmalari için guç vermesini dilerler. Ilk yaslinin konusmasi bitince ilk duada oldugu gibi butun sofra sirayla duasini eder.  

Uçuncu dua yemegin asil sebebi ne ise onunla ilgilidir (bir Aziz hakkinda, evlilik, askerden donuste ya da bir erkek cocuk dunyaya geldiginde vs). Bu dua da aileye, yaslilara ve yemegin asil sebebi olan olaya saygidan dolayi ayakta iken yapilir. Herhangi bir kutlamada dua ayakta yapiliyorsa icki de ayakta iken içilir. Sadece cenaze torenlerinde duayi yapan ayakta iken içkiler oturulduktan sonra içilir.  

Uçuncu kadehten sonra birinci yasli ikinciye konusmasi için soz verir. Birçok durumda daveti yapan aile reisine soz verilir ve o da davete sebep olan olay hakkinda kisaca soz alir ve davetlilere davete geldikleri ve sereflendirdikleri için tesekkur eder. Ardindan herbir davetliye ozel kadehlerle tesekkur anlaminda içki ikram eder. Bu içkiyi reddetmek ikram edene, yani davet sahibine agir hakaret sayilir. Ickiyi aldiktan sonra da uzun sure içmemek te kabul edilemez bir davranistir. Ancak bu alir almaz tek seferde içmek gerekir anlamina da gelmez.  

Icki kadehini alan davetliler de davet sahibine karsi onu onurlandiran, ona mutluluk ve refah dileyen ve bu tur kutlamalarin daha fazla olmasini temenni eden kisa bir konusma yapar.  

 

Sofrada bulunan en genç konuk ta kadehini ictikten sonra ikinci yasli sozu birinci yasliya verir. Birinci yasli ayaga kalkar, hem davet sahibine hem konuklara tesekkur eder ve iyi dileklerini sunar.  

 

Kadehler kaldirildiktan ve karsilikli konusmalar yapildiktan sonra birinci yasli su sekilde dua eder: 

“Binati Xusau” (evlerin koruyucusu) ev sahibinin ve davetlilerin evlerini kotuluklerden korusun. 

“Xori Uatsilla” (Tahillarin koruyucusu), “Fosi Falvara”(evcil hayvanlarin koruyucusu) « Madi Mayram » (Meryem Ana- daha çok kadin sofralarinda) tahillarimizi ve hayvanlarimizi korusun, kadinlarimiz mutlu ve saglikli cocuklar yetistirsinler. 

 

Osetya’nin degisik yerlerinde Uastirji, Tutir, Rekomi Dzuar, Nixasi Uastirji, Taranjelos, Sari Dzuar, Alardi, Dzivgisi Dzuar, Mikalgabirta ve diger azizleri de anmayi unutmazlar. Eski zamanlarda bu kutlamalar birkaç gun surerdi. Buna ragmen sofra hiçbir zaman bir “içki sofrasi” olmazdi. Kimse sarhos olmazdi. Sarhos olmak utanilacak ve ayiplanan bir durumdu. Bu duruma dusen biri oyle ayiplanirdi ki olumden beter hale gelirdi.  

 

Birinci yasli Tanri’ya ve azizlerine dua ettikten ve hazir bulunanlara da iyi dileklerini sunduktan sonra Osetya’nin komsularini da anmayi ve onlara da mutluluk ve refah dileklerini iletmeyi ihmal etmez. Osetya’nin mutlu, refah ve birlik içinde olmasi için geleneklerin ve adetlerin korunmasini, dunyada baris olmasini diler. Anavatanlari için hayatlarini feda edenleri, Dsinzixeu su baskininda olen çocuklari, 2004 Beslan kurbanlarini, Digor bolgesinde olan Karmadon cig dusmesi sonucu olenleri, 14cu yuzyilda olan Timur istilasindaki katliamlardan cocuklari kurtaran Zadaleski Nana’yi da anar.  

 

Bazi yerlerde konuklar birinci yaslidan mutfakta yemek hazirlayan kadinlara tesekkur etmek için izin isterler. Bu izni aldiktan sonra uç konuk uç kadah içki ve yiyecek-genellikle haslanmis et- alarak mutfaga giderler. “Ifsinte” için kisa bir tesekkur konusmasi yaptiktan sonra kadahleri en yasli uç kadina ikram ederler. Kadinlar da konuklara davete icabet ettikleri ve kendilerini onurlandirdiklari için tesekkur ederler ve içki kadehlerini içmeden “Nuazen duvverdem u” (saygi ve onur karsiliklidir) diyerek konuklara geri verirler. Eger kadahlerde cok hafif içki ya da bira varsa kadinlar bunu içebilir. Bu durumda kadehleri doldurur ve iade ederler.  

Yemegin belli bir aninda birinci yasli en yakinindakine sofradaki kellenin sag kulagini kesmesini ister. Bir kisi sag kulagi keser ve tamamen ayirmadan esit uç parcaya ayirir.  

 

Birinci yasli kesik kulagi sol eline, kadehini de sag eline aldiktan sonra onu genc konuklara ikram eder. 

Bunun anlami sagduyu ve yasam deneyi yasli kusaktan genc kusaga gecer demektir. Ve gencler herzaman yaslilara “kulak”vermeli, onlari dinlemelidir demektir. Bu kural sadece cenaze torenlerinde verilen davetlerde uygulanmaz.  

Ardindan genc bir konuk kulagi alir, uç parcayi biribirinden ayirir ve diger iki gence de ikram ettikten sonra yasliya tesekkur ederler ve parcalari yerler. Ardindan birinci yasli Oset gencligi için iyi dileklerini sunar ve onlarin onuruna kadeh kaldirir.  

Yasli olan kadehini içtikten sonra diger konuklar da kendi kadehlerini ayni anda içerler.  

 

Dualar ve yemek toreni bittikten sonra genclerden biri yaslilardan konusmak uzere izin ister. Bunun için yaslilara dogru uç dolu kadehle ve sembolik bir yiyecekle gelirler. Iclerinden biri yaslilara gençler için gosterdikleri dikkat ve itina için tesekkur eder ve yaslilarin daha uzun sureler sofranin basinda bulunmalarini ve gelecek yillarda da kendilerine yolgostermelerini dilerler. Uc yasli ikram edilen kadehleri içtikten sonra onlari tekrar doldurur ve genclere ikram ederler. Onlarda tesekkur ettikten sonra kadehlerini icerler ve yerlerine donerler.  

Bundan sonra son duaya sira gelmistir. Masanin buyugu kadehini Aziz Mikalgabirta için kaldirir ve ekmek ve tuz için, kendilerini konuk eden ev ve butun konuklarin evleri için bolluk ve bereket diler. Tum evlere ve hatta dusmanlara bile herseyden ihtiyaclari kadarina sahip olmalarini diler. 

 

Bundan sonra sofranin buyugunun Geseri Uastirci (kapi esigi koruyucusu) serefine kadeh kaldirmasiyla yemek duasi ve toreni sona erer. Konuklarin evlerinden içeri hiçbir felaketin adim atmamasini, butun evlerin mutluluk ve nese getiren konuklarla dolup tasmasini temenni eder. (Oset gelenleklerine gore eve gelen herhangi bir konuk “Tanri Misafiridir”. Bu nedenle yabancilar bu Oset konukseverligini anlamakta zorlanirlar. Osetler “evine kotu niyetli olmayan dusmanin bile gelse onu onurlu ve serefli biri gibi karsilayacaksin” der.) 

 

Bundan sonra herkes ayaga kalkar ve sofranin buyugu Fendagser Uastirci için kadeh kaldirir ve uzaktan gelen herkesin sag salim evine donmesi, ailesine kavusmasini temenni eder. Bundan sonra artik sofraya tekrar oturulmaz, yemek birmistir.  

Butun konuklar evsahibine tesekkur ederler ve evlerinde daha cok sayida kutlama yapmasini dilerler ve herkes evine gider.  

 

Oset sofrasinda uyulmasi gereken bazi siki kurallar: 

 

-Temiz olmayan veya Osetlerce yenmeyen kimi “modern” yemekler sofraya konmaz.  

 

-Sofra kutsal bir yerdir. Sofrada kufur etmek gibi uygunsuz davranislar ve biri aleyhine konusmak kesinlikle yasaktir. Kopek, esek, yilan gibi “kirli”hayvanlarin adi agiza alinmaz.  

 

-Bir buyukbaba ile torun, baba ile ogul, amca ve yegen, kayinpeder ve damat, kardesler (eger aralarinda onemli bir yas farki varsa) ayni masada oturmazlar. Bu kurala aykiri davranmak yasli kusaklara karsi saygisizlik olarak kabul edilir.  

 

-Eger davetin cok ozel bir anlami ve nedeni yoksa evsahibi olan yasli sofranin buyugu olarak yer alabilir. Davet eger cok kalabaliksa –dugun veya parti gibi- evsahibi kesinlikle sofraya oturmaz. O yapilmasi gereken islerin en iyi sekilde ve aksamadan yapilmasini saglamak uzere gozetleme ve denetleme isini yapar.  

 

-Sarhos olmak ayiptir. Her konuk kendi icki sinirlarini bilmek ve durmasi gerektiginde durmak zorundadir. Osetyada içki içmeyen biri kesinlikle elestirilmez ama sarhos olmak herzaman en ayiplanan seydir.  

 

-Ayni sekilde davete sarhos gelmek te ayiplanir. Içki içmek konusunda kendini kontrol edemeyen biri digerleri tarafindan uygun bir sekilde sofradan uzaklastirilir.  

 

-Sofrada sigara içmek te kesinlikle yasaktir. Eger yemegin bitmesini bekleyemeyecek biri varsa o sofranin buyugunden sigara içmek için izin alarak disari cikar.  

 

-Olurolmaz kalkip gitmek te yaslilara saygisizlik olarak gorulur. Yaslilarin haberi ve izni olmadan sofradan kalkmak yasaktir.  

 

-Eger birisi sofraya gec kalmissa o yasina bakilmaksizin en sona oturur. Eger konuk uzaklardan gelmisse gelince yaslilarin yanina gider onlara saygilarini iletir ve herkesi kutlar. Yasli ona “hosgeldin” kadehi ikram eder, konuk kadehi içer ve onceden hazirlanmis yerine oturur.  

 

-Oset sofrasina uygun olmayan giysilerle gelinmez, sort, sopr giysiler gibi… Ayrica birilerine kufur etmek, yaslilarla tartismak, cocuklari kacagina almak veya yanina oturtmak kesinlikle yasaktir.  

 

-Sofranin buyugu bir baska kadeh için ayaga kalkinca herkesin ayaga kalkmasi zorunludur.  

 

-Oset geleneklerinde kadeh sag elle içilir. Yasli kadehini herhangibir sey için kaldirdiginda konuklar hepbir agizdan “Amen Xusau” ya da “Amen uad” diye duaya katilirlar.  

 

 

www.ossetians.com sitesinden kisaltilarak alinmistir.  

 

Translated from English by Hayri ATA 

 



 Comment to news (0)      Printversion of article
 
Outstanding Ossetians